ייִדיש־וועלט

צוויי פֿאָלקסלידער פֿון דער ערשטער וועלט־מלחמה

Two Yiddish Folksongs from World War I

פֿון איציק גאָטעסמאַן

כּל־זמן ס’איז נאָך 2014, ווען מע מערקט אָפּ 100 יאָר נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה, וואָלט איך געוואָלט אַרויסהייבן דעם ייִדישן פֿאָלקלאָר, וואָס איז געשאַפֿן געוואָרן ווי אַ רעאַקציע אויף דעם גרויסן קריג, וועלכער האָט צעשטערט דאָס ייִדישע לעבן אין מיזרח־אייראָפּע.

ס’איז געבליבן אַ ווערטל „צון אונדז וועלן זיי נישט קומען‟, וואָס מע זאָגט מיט אַ שמייכל, אויסצודריקן מיט איראָניע, אַ זאָרג וועגן אַ צרה, וואָס איז גאַנץ ווײַט געאָגראַפֿיש, אָדער געזעלשאַפֿטלעך. למשל, אַז מע רעדט הײַנט וועגן דער קרענק „איבאָלאַ‟ אין אַפֿריקע, קען מען דאָס ווערטל ניצן, אָבער טיף אין האַרצן, האָט מען יאָ מורא, אַז ס’וועט „צון אונדז קומען‟.

איך האָב זיך אַלע מאָל פֿאָרגעשטעלט, אַז דאָס ווערטל שטאַמט פֿון דער ערשטער וועלט־מלחמה, ווען מ׳איז דווקא יאָ „געקומען‟. די ייִדישע שטעטלעך האָבן זיך געפֿונען אויפֿן פֿראָנט צווישן די דײַטשן און רוסן, און יעדער צד האָט באָמבאַרדירט די ציווילע באַפֿעלקערונג. ווי אַ רעזולטאַט פֿון דער מלחמה, האָבן מאַסן ייִדן אָדער עמיגרירט, אָדער זיך אַריבערגעצויגן אין די גרעסערע שטעט, און דאָס אַלטע ייִדישע לעבן אין די שטעטלעך איז שטאַרק פֿאַראָרעמט געוואָרן. אינעם שטעטל פֿון מײַן משפּחה, זוויניעטשקע, זענען נאָר געבליבן די ייִדן, וואָס האָבן נישט געהאַט קיין ברירה. אַנדערע זענען געפֿאָרן קיין ווין, טשערנאָוויץ אָדער אַמעריקע.

צווישן די ייִדישע פֿאָלקסלידער פֿון דער ערשטער וועלט־מלחמה דאַרף מען קודם־כּל דערמאָנען — „דאָס פֿערצנטע יאָר איז אָנגעקומען‟. איך ווייס פֿון בלויז צוויי רעקאָרדירונגען פֿונעם ליד; מע קען זיי הערן בײַ סידאָר בעלאַרסקי און מאיר באָגדאַנסקי. אָבער פֿאַרשריבן דאָס ליד האָבן פֿאָלקלאָריסטן איבער אַ ברייטן שטח — אין דער ליטע, פּוילן, אוקראַיִנע, רומעניע. אינעם נוסח פֿון מײַן באָבע, ליפֿשע שעכטער־ווידמאַן, דערמאָנט מען נישט דאָס פֿערצנטע יאָר, אָבער ס’איז קלאָר, אַז סע רעדט זיך וועגן דער וועלט־מלחמה.

אויף די גרינע פֿעלדער, וועלדער וויי־וויי
אויף די גרינע פֿעלדער, וועלדער,
ליגט באַדעקט מיט קוילן אַ זעלנער.

אין די ווײַטערדיקע סטראָפֿעס קומט אַ שוואַרצער פֿויגל און וויל אים אויספּיקן די אויגן, אָבער דער טויטער זעלנער בעט, ער דער פֿויגל זאָל גיכער נעמען זײַנע הענט און אַוועקפֿליִען צו זײַן מאַמען.

זאָלסט איר פֿון מײַן טויט נישט זאָגן, וויי, וויי
זאָלסט איר פֿון מײַן טויט נישט זאָגן,
אַניט וועט זי נישט אויפֿהערן קלאָגן.

דאָס ליד ענדיקט זיך מיט דער פֿראַגע, ווער וועט פֿאַר אים וויינען און קלאָגן?

ווער וועט נאָך מיר וויינען און קלאָגן?

ווער וועט נאָכגיין מײַן לוויה?

נאָר דאָס פֿערדל, דאָס געטרײַע.

מע האָט מיך פֿאַרזיכערט, אַז דער ניגון פֿונעם ליד שטאַמט פֿון אַן אוקראַיִניש פֿאָלקסליד, אָבער פּונקט וואָסער ליד קען קיינער מיר דערווײַל נישט זאָגן. דאָס ליד האָבן די ייִדישע פֿאָלקזינגער גיך אויפֿגעכאַפּט, און עס שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ מוסטער פֿון ייִדישן פֿאָלקלאָר, וואָס איז דווקא נישט אַלט, אָבער האָט זיך פֿאָרט גיך פֿאַרשפּרייט און אַנטוויקלט פֿאַרשיידענע וואַריאַנטן. די פֿאָרשערין יאַנינאַ וווּרבס און איך האָבן דעם פֿרילינג רעקאָרדירט אַ נוסח בײַ פּראָפֿ’ משה טאַובע, וואָס ער האָט געהערט בײַ זײַן טאַטן וועגן דעם פּויליש־סאָוועטישן קאַמף פֿון 1919.

אפֿשר איז דער בעסטער אַנאַליז פֿון אַ ליד אין דער ייִדישער פֿאָלקלאָריסטיק דאָס אַזוי־גערופֿענע „ליד פֿון דער מאָביליזאַציע‟. פּראָפֿעסאָר וואַלטער אַנדערסאָן (1885 — 1962) אַ מינסק געבוירענער קריסט, האָט די פֿאָרשונג דורכגעפֿירט אויפֿן סמך פֿון די טעקסטן וואָס די ייִדישע תּלמידים האָבן געזאַמלט פֿאַר אים אין מינסק בעת די יאָרן 1918 — 1920. די אַרבעט האָט ער אָפּגעדרוקט אין דער סעריע פֿון ייִוואָ — „פֿילאָלאָגישע שריפֿטן‟. ער שרײַבט דאָרטן, אַז ס’רובֿ מאָל האָבן די תּלמידים דאָס פֿאַרשריבן פֿון די בעטלערס און בעטלערקעס אויף די מינסקער גאַסן.

די אַנדערע וואַריאַנטן, געפֿונען אין פֿאַרשידענע זאַמלונגען, האָט ער פֿאַרגליכן, ניצנדיק אַ מעטאָד, וואָס הייסט, „דער פֿינישער מעטאָד‟. דורך דעם פֿאַרגלײַך האָט ער געוואָלט אויסגעפֿינען דעם „אורטעקסט‟, די „נאָרמאַלע‟ פֿאָרעם, ווי ער רופֿט דאָס. אין ס’רובֿ וואַריאַנטן הייבט זיך אָן דאָס ליד אַזוי:

דעם ערשטן טאָג פֿון דער מאָביליזאַציע
איז געוואָרן אַ יאָמער, אַ געוויין.
דעם צווייטן טאָג פֿון דער מאָביליזאַציע
זײַנען אַלע געשעפֿטן געבליבן שטיין.

אוי, דו גאָט, דו גאָט אין הימל,
וואָס האָסטו אָנגעשיקט אַזאַ מין שטראָף:
דו קלײַבסט צונויף אַ וועלט מיט מענטשן
און טרײַבסט זיי אַוועקעט גלײַך ווי שאָף.

אַזוי ווי אַנדערסאָן שטעלט זײַן טראָפּ אויף דער סטרוקטור פֿונעם ליד, גיט ער זיך ווייניק אָפּ מיט אַנדערע פּרטים, וואָס זענען אינטערעסאַנט פֿאַרן פֿאָלקלאָריסט. למשל, מע זעט, אַז דאָס ליד איז צום טייל געבויט אויף עלטערע ייִדישע פּאָגראָם־לידער, בפֿרט וועגן דעם קעשענעווער פּאָגראָם.

מע וואָלט געקענט מיינען, אַז דאָס ליד איז אַ ליטוויש ליד, ווײַל אַלע דוגמאָות אין אַנדערסאָנס פֿאָרשונג שטאַמען פֿון מינסק און ווילנע; אָבער חיים שעסקין, אַ געטרײַער זאַמלער פֿון פֿאָלקלאָר פֿאַרן ייִוואָ, האָט אין תּל־אָבֿיבֿ אין 1928 פֿאַרשריבן אַ 32־פֿערזיקן נוסח פֿונעם ליד פֿון אַ קעשענעווער ייִד. עס קען זײַן, אַז דאָס ליד איז געשאַפֿן געוואָרן אין דער ליטע, אָבער, אַ דאַנק די בעטלערס, האָט זיך עס גיך פֿאַרשפּרייט, און געלאָזט דעם ברייטערן עולם וויסן וועגן דעם שרעק און אומגליק פֿון דער מלחמה.