ליטעראַטור, פּובליציסטיק

„ייִדן האָבן צוריקגעבראַכט ציוויליזאַציע אין דײַטשלאַנד‟

“Jews Brought Civilization Back to Germany”

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

אין 1964 יאָר האָט גרשום שלום, דער באַרימטער ישׂראלדיקער פֿאָרשער פֿון קבלה, פֿאַרעפֿנטלעכט אַן עסײ באַטיטלט „קעגן דעם מיטאָס פֿון דעם דײַטשיש־ייִדישן דיאַלאָג‟. ער האָט געטענהט, אַז דער שמועס צװישן דײַטשן אין ייִדן איז געגאַנגען בלױז אין אײן ריכטונג. ייִדן האָבן איבערגענומען די דײַטשישע קולטור און װעלטבאַנעמונג, און דאָס האָט גורם געװען די ירידה פֿון דער ייִדישער קאָלעקטיװער אידענטיטעט, בעת די דײַטשן האָבן די ייִדישע שטימען לגמרי ניט געװאָלט הערן.

אַ תּשובֿה אױף דעם דאָזיקן פּעסימיסטישן טעזיס האָט מיט יאָרן שפּעטער געגעבן דער פּראָמינענטער דײַטשישער דענקער יורגען האַבערמאַס. אין זײַן שטיקל זכרונות, װאָס איז אַרײַן אין זײַן לעצטער זאַמלונג פֿון אַרטיקלען (2013), מאַכט האַבערמאַס אַ פּרוּװ אָפּצושאַצן דעם בײַטראָג פֿון ייִדישע אינטעלעקטואַלן אין דעם אױפֿבױען פֿון אַ נײַער דעמאָקראַטישער קולטור אין מערבֿ־דײַטשלאַנד נאָך דער מלחמה. ער רעדט ניט װי אַ היסטאָריקער נאָר װי אַן עדות, װאָס האָט באַקומען זײַן בילדונג אין די 1960ער יאָרן. ער שרײַבט, אַז „נאָך זײער אומקער קײן דײַטשלאַנד, פֿון װאַנען זײ זײַנען אַרױסגעטריבן געװאָרן, זײַנען די ייִדישע עמיגראַנטן געװאָרן צווישן די וויכטיקסטע לערער פֿאַרן יונגן דור‟.

אָבער דער אָפּרוף צו די אומגעקערטע ייִדישע עמיגראַנטן דורך זײערע דײַטשישע קאָלעגעס איז װײַט ניט געװען קײן פֿרײַנדלעכע. אין אַ סך אוניװערסיטעטן האָט נאָך אַלץ געהערשט די אַטמאָספֿער פֿון דער נאַצי־תּקופֿה, און קײן געהעריקע „רײניקונג‟ האָט די נײַע רעגירונג ניט דורכגעפֿירט. די אָפֿיציעלע פּאָליטיק איז געװען צו בױען אַ נײַ לאַנד און פֿאַרגעסן אָן דעם עבֿר. אָבער דער יונגער דור סטודענטן, װאָס האָט געװאָלט גובֿר זײַן דעם „ציװיליזאַציע־בראָך‟ פֿון היטלערס תּקופֿה, האָט זיך גיריק צוגעהערט דװקא צו די, װאָס האָבן פֿאַרקערפּערט אַן אַלטערנאַטיװע צו היטלערס רעזשים.

די אומגעקערטע ייִדישע עמיגראַנטן האָבן מיטגעבראַכט אַן אַנדערן מין װעלטבאַנעם, װאָס איז געװען געשטימט הומאַניסטיש און קריטיש לגבי װאָסער ניט איז אױטאָריטאַריזם. און די, װאָס האָבן באַשלאָסן צו פֿאַרבלײַבן אין דער נײַער הײם, דער עיקר — אין אַמעריקע און ענגלאַנד, האָבן זיך „אומגעקערט‟ קײן דײַטשלאַנד דורך זײערע ביכער און אידײען. אין אַ געװיסן זינען, שרײַבט האַבערמאַס, איז זײער אײַנפֿלוס צומאָל געװען אַפֿילו שטאַרקער. אָבער באַזונדערס שטאַרק איז געװען די השפּעה פֿון די אומגעקומענע דענקער, אַזעלכע װי װאַלטער בנימין. זײַן טראַגישער זעלבסטמאָרד אױף דער גרענעץ צװישן פֿראַנקרײַך און שפּאַניע, „האַרט בײַ דעם טױער פֿון פֿרײַהײט‟, האָט מען שוין נישט געקענט אָפּטיילן פֿון זײַן פֿילאָסאָפֿישן און היסטאָרישן געדאַנקענגאַנג.

בעת דאָס רובֿ דײַטשיש־ייִדישע אינטעלעקטואַלן האָבן זיך ניט ספּעציעל אָפּגעגעבן מיט ייִדישע ענינים, איז גרשם שלום געװען אַ יוצא־דופֿן. ער האָט קונה־שם געװען װי אַ „ייִדישער ייִד‟, אַ מומחה אין די טיפֿע רעליגיעזע סודות, װאָס ער האָט געקאָנט איבערטײַטשן אױף דעם לשון פֿון מאָדערנער פֿילאָסאָפֿיע. און האַבערמאַס האָט דערזען אין שלומס מײַסטערישער שטודיע פֿונעם ייִדישן מיסטציזם „דערשטױנלעכע פּאַראַלעלן צװישן די געדאַנקען און בילדער־װעלטן פֿון דער קבלה און דער פּראָטעסטאַנטישער מיסטיק פֿון יענער צײַט‟.

אַזױ אַרום האָבן די װערק פֿון ייִדיש־דײַטישע דענקער געעפֿנט נײַע האָריזאָנטן פֿאַר יונגע דײַטשישע אינטעלקטואַלן נאָך דער מלחמה. אין די 1920ער יאָרן האָבן ייִדן געשפּילט אַ היפּשע ראָלע אין דער קולטור פֿון דער דײַטשישער רעפּובליק, און נאָך דער מלחמה האָבן אײניקע ממשיך געװען די דאָזיקע טראַדיציע. זײ האָבן אַרױסגעבראַכט אינטעלעקטועלע חקירות פֿון די ד׳ אמות פֿון אַקאַדעמישע קלאַסן, און זײ פֿאַרקניפּט מיטן אַקטועלן פּאָליטישן סדר־היום. טעאָדאָר אַדאָרנאָ, די צענטראַלע פֿיגור אין דער פֿראַנקפֿורטער שול פֿון סאָציאַלער טעאָריע, איז געװען בכּוח צו שרײַבן אי טיפֿזיניקע פֿילאָסאָפֿישע ביכער, װאָס זייער טײַטש בלײַבט אַ ביסל פֿאַרנעפּלט עד־היום, אי לעבעדיקע אַרטיקלען פֿאַר צײַטשריפֿטן.

„כּדי צו דערקענען די אמתע פּראָפּאָרציעס פֿונעם עפֿנטלעכן טרעף־כּוח פֿון ייִדישע עמיגראַנטן, דאַרף מען אַ קוק טאָן איבער די פּלױטן פֿון די אוניװערסיטעטן‟, שרײַבט האַבערמאַס. עפֿנטלעכע רעפֿעראַטן, ראַדיאָ־פּראָגראַמען און צײַטונג־אַרטיקלען האָבן באַקענט די דײַטשישע עפֿנטלעכקײט מיט די פֿיגורן, װאָס זײַנען געװען טריף־פּסול אונטער די נאַציס. אין 1956 האָט מען געפֿײַערט דעם 100סטן געבױרן־טאָג פֿון זיגמונד פֿרױד, און צו דער דאָזיקער געלעגנהײט האָט דער סאָציאָלאָג הערבערט מאַרקוזע געהאַלטן אַ רעפֿעראַט, װאָס האָט געמאַכט אַ טיפֿן אײַנדרוק אױף דעם יונגן דור דײַטשישער אינטעליגענץ.

גאַנץ װיכטיק זײַנען געװען אױך די וויכּוחים צװישן פֿאַרשידענע אינטעלעקטועלע שיטות, װאָס די עמיגראַנטן האָבן געפֿירט צװישן זיך אין אױסלאַנד און האָבן דערנאָך ממשיך געװען אין דײַטשלאַנד. די אױסגעשפּראָכן קריטישע פּאָזיציע פֿון מאַרקוזע, דעמאָלט אַ פּראָפֿעסאָר אין בראַנדײַס־אוניװערסיטעט, לגבי דער בירגערלעכער געזעלשאַפֿט איז געװאָרן דער אינטעלעקטועלער יסוד פֿאַר סטודענטישע פּראָטעסטן פֿון די 1960ער, װעלכע האָבן אױפֿגעטרײסלט די מערבֿ־דײַטשישע געזעלשאַפֿט און זי געצװוּנגען צו רעװידירן די געשיכטע פֿון דער נאַצי־תּקופֿה.

האַבערמאַס קומט צו אַ מסקנא, װאָס קלינגט װי אַ דערװידערונג צו שלומס פּעסימיסטישן אָפּלײקענען דעם „דײַטשיש־ייִדישן דיאַלאָג‟: „לױט מײַן מײנונג, איז דער פּראָגרעס צו דער ציװיליזאַציע פֿון דער פּאָליטישער קולטור, הגם אַ פֿאַרשלעפּטער, אין דער אַמאָליקער בונדעס־רעפּובליק פֿאָרגעקומען אין דער ערשטער רײ, אַ דאַנק ייִדישע עמיגראַנטן — קודם־כּל די, װאָס זײַנען געװען אַזױ גרױסהאַרציק, װאָס זײ האָבן זיך אומגעקערט אינעם לאַנד, װאָס האָט זײ פֿריִער אַרױסגעטריבן.״