די אַזוי־גערופֿענע פֿריידן פֿון ייִדיש

The So-Called Joys of Yiddish

מאַקס ווײַנרײַך און דאָס בוך „די פֿריידן פֿון ייִדיש‟ (The Joys of Yiddish) פֿון לעאָ ראָסטען
מאַקס ווײַנרײַך און דאָס בוך „די פֿריידן פֿון ייִדיש‟ (The Joys of Yiddish) פֿון לעאָ ראָסטען

פֿון לייזער בורקאָ

Published December 21, 2014, issue of January 23, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 4)

עס פֿאַרשטייט זיך, אַז דער דאָזיקער פֿאַרגלײַך איז ניט געפֿעלן מאַקס ווײַנרײַכן, דעם טאַטן פֿונעם מחבר, וואָס דער זון איז געשטאָרבן איידער זײַן ווערטערבוך האָט דערזען די ליכטיקע שײַן. האָט מאַקס ווײַנרײַך אַרײַנגעשיקט אין „מעקגראָ־היל‟ אַ לענגערן בריוו, אין וועלכן ער רעכנט אויס די חטאָים, וואָס ראָסטען איז באַגאַנגען קעגן מאַמע־לשון:

„בשעת איך באַהאַנדל דעם ענין ‘וואָס הייסט חוצפּה?…׳, וויל איך זיך טיילן מיט אײַך מיט מײַנע אײַנדרוקן פֿונעם טרויעריקן בוך, וואָס ח’ לעאָ ראָסטען האָט באַשלאָסן צו רופֿן ‘די פֿריידן פֿון ייִדיש’. אפֿשר קען איך עפּעס צוטראָגן, כּדי צו ענטפֿערן אויף דער דאָזיקער פֿראַגע.

„ס’איז ניטאָ קיין ספֿק, אַז דעם מחברס אויסגעדריקטע ליבשאַפֿט פֿאַר ייִדיש איז אַן עכטע. ער פּרוּווט איבערצוגעבן די דאָזיקע ליבשאַפֿט צו אַנדערע, אויף וויפֿל ער קען נאָר. אָבער זײַן וויסן איז זייער באַגרענעצט — מילד גערעדט. אויב מע נעמט אַראָפּ די ציטאַטן פֿון ביכער, די כּמו־געלערנטע דיסקוסיעס וועגן וואַריאַנטן פֿון טראַנסקריפּציע און אויסדרוקן וועגן דער אויסשפּראַך, וואָס זײַנען גאָרניט שייך — איז דאָס, וואָס בלײַבט איבער, אַ קליינטשיק ביכל זכרונות פֿון די קינדער־יאָרן מיט אַ זאַמלונג אַנעקדאָטן, וואָס האָבן אָפֿט גאָרניט צו טאָן מיט ייִדיש. דאָס אַלץ ווערט פֿאַרשאָטנט פֿונעם גרויסן גדלות, וואָס פֿירט ח’ ראָסטענען צו וועלן אינפֿאָרמירן דעם לייענער וועגן דעם, וווּ אויף דער וועלט ער האָט געגעסן דעם סאַמע געשמאַקסטן בייגל מיט לאַקס. באַרעכנט נאָר, ס’איז געווען אין אַ שיינעם רעסטאָראַן אין לאָנדאָן, ענגלאַנד! ווי גרויס זאָלן ניט זײַן די ‘פֿריידן פֿון ייִדיש’, וועט דער דורכשניטלעכער לייענער בשום־אופֿן ניט פֿליִען קיין לאָנדאָן, כּדי צו באַשטעטיקן ח’ ראָסטענס אַרויסזאָג. אָבער דער עפֿעקט איז דאָ: ער ווייסט כאָטש, אַז ח’ ראָסטען, דער וועלט־רײַזנדער, האָט עס אַרויסגעזאָגט.

„פֿאַקטיש, אויפֿן סמך פֿון זײַן בוך, האָט ח’ ראָסטען געטאָן זייער ווייניק, כּדי צו דערגאַנצן זײַנע זכרונות פֿון די קינדער־יאָרן דורך אַרײַנטיפֿן זיך אין ייִדיש און אין דעם, וואָס ייִדיש שטעלט מיט זיך פֿאָר. אַן אַדעקוואַטער באַגריף פֿון אַ ציוויליזאַציע קען זיך ניט באַקומען אָן פֿאָרשונג, אַפֿילו בײַ אַ באַטייליקטן אָבסערווירער, שוין אָפּגערעדט פֿון אַ געניטן שרײַבער, וואָס פֿאַרלאָזט זיך אויף זײַנע זכרונות. ניט יעדער מענטש, וואָס איז געבוירן געוואָרן אין אַמעריקע, קען אָנשרײַבן אַ קאָמפּעטענט בוך וועגן דער אַמעריקאַנער ציוויליזאַציע. די וועלט, וווּ ח’ ראָסטען האָט אויסגעלעבט זײַנע קינדער־יאָרן, איז מסתּמא געווען באַגרענעצט וואָס שייך דער ייִדישער פּראָזע און פּאָעזיע, אָדער די ייִדישע סאָציאַלע באַוועגונגען — ווייניקסטנס, ווען מען זאָל מישפּטן לויטן תּוכן פֿון זײַן בוך. אַן איבערדאָזע פֿון ׳שמאַלץ’ איז ניט קיין במקום פֿאַר אינטעלעקטועלע אָדער גײַסטיקע האָריזאָנטן, און די אַנדערע מאַטעריאַלן, וואָס ח’ ראָסטען פּרוּווט אַרײַנצופֿירן, זײַנען טרוקן ביז גאָר.

„מע זאָל ניט פֿאַרזען אַ וויכטיקן עלעמענט פֿון די ‘פֿריידן’… איך מוז דערמאָנען איין אַספּעקט, וואָס ח’ ראָסטען האָט פֿאַרגרעסערט אין פֿאַרגלײַך מיט דער וועלט פֿון זײַנע עלטערן. איך האָב אין זינען די ‘וווּלגאַריזמען’, ווי ער רופֿט זיי. ער האָט געהאַט דאָס מזל צו זען צווישן די טויזנטער זשעטאָנען געמאַכט אויף קאַטאָוועס, ווי ער זאָגט אונדז, צוויי וואָס לייענען זיך: ׳פּרוסט איז אַ יענטע׳ און ‘קאַפֿקאַ איז אַ קוועטש’. הלוואַי וואָלט איך געוווּסט, ווי די עקסיסטענץ פֿון אַזעלכע זשעטאָנען גיט עפּעס צו צו אונדזער פֿאַרשטאַנד פֿון ייִדיש. זיכער זײַנען די דאָזיקע זשעטאָנען געדרוקט געוואָרן אויף ענגליש פֿאַר ענגליש־רעדער, מיט נידעריקע ווערטער. דער סאָציאַלער שיכט, צו וועלכן ח’ ראָסטענס עלטערן האָבן געהערט, האָבן מסתּמא ניט געוווּסט פֿון פּרוסט אָדער פֿון קאַפֿקאַ. די איינציקע דערקלערונג, וואָס איך זע, איז נאָך אַ מאָל די זעלביקע: גדלות. ח’ ראָסטען, גיט מען אונדז צו פֿאַרשטיין, איז אַ מבֿין אין דער וועלט־ליטעראַטור; אָבער וואָס קען מען דערוואַרטן פֿון די באַשיידענע אײַנוווינער פֿון ניו־יאָרקס איסט־סײַד אָדער שיקאַגאָס וועסט־סײַד?