ייִדישע פּיאָנירן אין די קאָלאָראַדער בערג

Jewish Colonists Exploring Colorado Frontiers

שלתּיאלס און האַרטס קראָם אין קאָטאָפּאַקסי
Courtesy of the Beck Archives, CJS and Special Collections, University Libraries, University of Denver
שלתּיאלס און האַרטס קראָם אין קאָטאָפּאַקסי

פֿון אָדם ראָוונער (Forward)

Published January 08, 2015, issue of January 23, 2015.

שטעלט זיך פֿאָר אַ טיפּישן אַמעריקאַנער שטעטל אינמיטן אַ באַרגיקן לאַנדשאַפֿט, וואָס וואָלט געפּאַסט פֿאַר אַ דראַמע מיט פֿערד, הונגעריקע אינדיאַנער, דעם רײַכן בעל־הבית פֿון אַ שאַכטע מיט לאַנגע וואָנצעס, אַן איין־אויגיקן פֿאַרמער, וואָס באַוויינט זײַן אומגעקומענע באַליבטע כּלה און אַ באַן, וואָס טראָגט די פּרײַזלאָזיקע סחורה איבער די ווינטיקע ווילדע טאָלן. די מעשׂה קומט פֿאָר אין קאָטאָפּאַקסי, שטאַט קאָלאָראַדאָ, אויף די הויכע 6,000־פֿוסיקע בערג, מיט אַרום 140 יאָר צוריק.

אין פֿאַרגלײַך מיט די טיפּישע אַמעריקאַנער „וועסטערנס‟, האָט די באַן געטראָגט טאַקע גאָר אַ טײַערע סחורה, אָבער אַן אומגעוויינטלעכע: אַ ספֿר-תּורה פֿאַר דער אָרטיקער ייִדישער קהילה. עמנואל שלתּיאל, אַ ספֿרדישער געשעפֿטסמאַן, האָט דעמאָלט באַלעבאַטעוועט כּמעט איבער דעם גאַנצן שטעטל קאָטאָפּאַקסי. צוערשט, איז ער אָנגעקומען אויפֿן מערבֿ ווי אַ מלחמה־געפֿאַנגענער פֿונעם דרום. אַ דאַנק דעם דרייסטן אַנטשלאָסענעם כאַראַקטער, האָט זיך אים אײַנגעגעבן אויסצומײַדן דעם מעגלעכן טויט־שטראָף און אָנהייבן אַ נײַ לעבן. אינעם יאָר 1882 איז ער געוואָרן אַ מינערײַ־אינזשעניר און דער פּרעזידענט פֿון די קופּער־שאַכטעס אין קאָטאָפּאַקסי.

ווען שלתּיאל האָט באַזוכט ניו־יאָרק, האָט ער זיך פֿאַראינטערעסירט מיט דער טעטיקייט פֿון דער „הילף־געזעלשאַפֿט פֿאַר די העברעיִשע אימיגראַנטן‟ (HEAS) — אַ גרופּע פֿון רײַכע אַמעריקאַנער ייִדן, וואָס האָבן זיך געזאָרגט וועגן די פּאָגראָמען אין דער רוסישער אימפּעריע און געפּרוּווט צו העלפֿן די ייִדן זיך אַריבערצופּעקלען פֿון רוסלאַנד קיין אַמעריקע. אין יענער צײַט, האָט די אָדעסער באַוועגונג „עם־עולם‟ געגרינדעט אַ מין קיבוץ אין אָרעגאָן.

אינעם יאָר 1882 האָט לעאָן פּינסקער פֿאַרעפֿנטלעכט זײַן בראָשור „זעלבסט־עמאַנסיפּאַציע‟, וווּ ער האָט גערופֿן די ייִדן צו שאַפֿן אַ נאַציאָנאַלע היים אָדער אין פּאַלעסטינע, אָדער אין צפֿון־אַמעריקע. שלתּיאל האָט דעמאָלט פֿאָרגעלייגט אַן אייגענע ווערסיע פֿון דער ייִדישער עמאַנסיפּאַציע: אויף די „פֿאָספֿאָר־רײַכע באָדנס‟ פֿון דרום־קאָלאָראַדאָ.

ווען שלתּיאל איז געוואָרן דער בעל־הבית פֿון שאַכטעס און די אַרומיקע לענדער, האָט ער זיך באַקענט מיט מיכאל היילפּרין — דער אידעאַליסטישער פֿירער פֿון HEAS. גיבוירן אין רוסלאַנד און דערצויגן אין אַ טראַדיציאָנעלער פֿרומער משפּחה, איז ער שפּעטער געוואָרן אַ וועלטלעכער רעוואָציאָנער־געשטימטער מענטש. היילפּרין האָט געגלייבט, אַז אַמעריקע איז טאַקע אַ געראָטן אָרט פֿאַר ייִדישע אימיגראַנטן.