דער פּראָמינענטער היסטאָריקער מאַרטין גילבערט (1936—2015)

Sir Martin Gilbert, Historian Par Excellence (1936-2015)

מאַרטין גילבערט (רעכטס) מיט אַנאַטאָלי (נתן) שטשעראַנסקי און אומבאַקאַנט
מאַרטין גילבערט (רעכטס) מיט אַנאַטאָלי (נתן) שטשעראַנסקי און אומבאַקאַנט

פֿון איתן פֿינקעלשטיין

Published February 11, 2015, issue of March 06, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

אין די אָנהייב 1970ער, זײַענדיק אין מאָסקווע, וווּ ער האָט געזאַמלט מאַטעריאַלן פֿון דער יאַלטע־קאָנפֿערערנץ, האָט גילבערט זיך באַקענט מיט די ייִדישע אַקטיוויסטן־רעפֿיוזניקעס, און איז באַגײַסטערט געוואָרן פֿון זייער העלדישן קאַמף אויף אַזוי ווײַט, אַז כּמעט אַלע זײַנע ווײַטערדיקע יאָרן האָט ער אָפּגעגעבן זײַן מי און כּוח אַרויסצוהעלפֿן אָט די מענטשן, ווי אויך יענע, וועלכע האָבן געשטרעבט אַרויסצופֿאָרן קיין ישׂראל.

אין 1983 דערשײַנט זײַן בוך „די ייִדן פֿון האָפֿענונג‟, וואָס דערציילט וועגן די מענטשן, וועלכע האָבן מער נישט געוואָלט זײַן „מענטשן פֿון שווײַגן‟; וועגן מענטשן, וועלכע האָבן אָפֿן געמאָלדן דער קאָמוניסטישער מאַכט — „לאָזט אונדז גיין!‟ אין דעם בוך ווערט דערציילט פֿון די ערשטע אַזעלכע קעמפֿער: וולאַדימיר ספּיוואַק און אידע נודעל, יוסף בעגון און לעוו אָווסישטשער, וויקטאָר ברײַלאָווסקי און יולי קאַשאַראָווסקי און אַ סך אַנדערע. מאַרטין גילבערט האָט אויך אָנגעשריבן די ערשטע מאָנאָגראַפֿיע „שטשעראַנסקי‟, נאָך דעמאָלט, ווען אַנאַטאָלי (נתן) איז געזעסן אינעם סאָוועטישן לאַגער.

גילבערט, ווי אַ שרײַבער און היסטאָריקער, האָט פֿאַרמאָגט אַ באַזונדערע אַנדערשקייט, דהײַנו: ער פֿלעגט שרײַבן נישט נאָר אַרטיקלען, ביכער און גרויסע מאָנאָגראַפֿיעס; ער האָט געשאַפֿן אַ גרויסע צאָל היסטאָרישע אַטלאַסן. אויפֿן ערשטן עטאַפּ פֿון זײַן שאַפֿונג זײַנען דאָס געווען היסטאָרישע אַטלאַסן וועגן דער ערשטער און צווייטער וועלט־מלחמות, אַן אַטלאַס פֿון דער בריטישער געשיכטע, די פֿאַראייניקטע שטאַטן, אַזיע; שפּעטער זײַנען דאָס געווען אַטלאַסן פֿון דער ייִדישער געשיכטע, רוסישן ייִדנטום, געשיכטע פֿון דעם ישׂראל־אַראַבישן קאָנפֿליקט.

מאַרטין גילבערט האָט אויך געקעמפֿט פֿאַר די מענטשן, וועגן וועלכע ער פֿלעגט שרײַבן — פֿאַר די רעפֿיוזנקעס, פֿאַרן באַפֿרײַען זיי פֿון טורמעס און פֿאַרלאָזן דעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד; ער האָט געשריבן בריוו און זיך אָפֿט געטראָפֿן מיט די וועלט־גדולים, זיך באַטייליקט אין די אינטערנאַציאָנאַלע קאָנפֿערענצן, מיטינגען און פֿאַרזאַמלונגען.

אַן אַנדער טעמע, וואָס גילבערט האָט איר אָפּגעגעבן אַ סך צײַט איז געווען די חורבן־טעמע. זײַן פֿאַרנעמלעכע מאָנאָגראַפֿיע „דער חורבן: די ייִדישע טראַגעדיע‟, דערשינען אין 1986, בלײַבט ביז הײַנט צווישן די פֿולסטע און אמתדיקע אויספֿאָרשונגען אויף דער טעמע.

אין 1995 האָט די מלכּה עליזאַבעט צוגעטיילט צו מאַרטין גילבערט דעם ריטער־טיטל פֿון דער בריטישער אימפּעריע. כ׳בין אָבער איבערצײַגט, אַז מאַרטין גילבערט האָט נאָך מער פֿאַרדינט זיך צו רופֿן דער „ריטער פֿון ייִדישן פֿאָלק‟.