פּובליציסטיק

צוויי קאָנפֿליקטן וואָס מע האָט ניט געקאָנט לייזן

Two Conflicts That Would Never End

פֿון לייזער בורקאָ

מע דאַרף ניט זײַן קיין זקן צו געדענקען, אַז ביז אין די שפּעט־1990ער יאָרן האָט די וועלט באַטראַכט די מלחמות אין אירלאַנד און אין ישׂראל ווי צווילינג־קאָנפֿליקטן, וואָס ס׳איז זיי ביידע „אוממעגלעך צו לייזן‟. זיי קומען אַרויס, פֿלעגט מען כּסדר זאָגן, פֿון אַן אוראַלטער שׂינאה פֿון קדמונים צווישן צוויי פֿעלקער, וואָס גייט איבער פֿון דור צו דור שוין הונדערטער יאָרן — קיין שלום קען ניט זײַן צווישן זיי.

נו, ס׳איז אַוועק אַ פּאָר יאָר און אין 1998 האָט דער קאַטוילישער צד אונטערגעשריבן אַן אָפּמאַך מיטן פּראָטעסטאַנטישן צד וואָס שייך אַ פּלאַן צו דעמאָקראַטיזירן די רעגירונג פֿון צפֿון־אירלאַנד, און צו פֿאַרזיכערן, אַז אַלע באַוואָפֿנטע גרופּעס זאָלן אַוועקלייגן דאָס געווער. אין 2005 האָט די קאַטוילישע „אירלענדישע רעפּובליקאַנער אַרמיי‟ (IRA), וואָס האָט צענדליקער יאָרן געפֿירט אַ טעראָר־קאַמפּאַניע קעגן דער פּראָטעסטאַנטישער מאַכט און דער ענגלישער „אָקופּאַציע‟, סוף־כּל־סוף אויפֿגעגעבן דעם מיליטערישן קאַמף און האָט מסכּים געווען צו פֿירן אַ פּאָליטיק פֿון שלום. די פּראָטעסטאַנטישע מיליציעס האָבן געטאָן דאָס זעלבע, און ניט געקוקט אויף אַ צאָל אינצידענטן און אומרוען, וואָס זײַנען דערנאָך פֿאָרגעקומען, קען מען הײַנט זאָגן, אַז דער קאָנפֿליקט אין צפֿון־אירלאַנד האָט זיך געענדיקט.

פֿון דעם, וואָס די אירלענדער האָבן געמאַכט שלום צווישן זיך, איז נאָך ניט געדרונגען, אַז די ישׂראלים מיט די פּאַלעסטינער וועלן דאָס אויך קענען טאָן. כאָטש טויזנטער מענטשן זײַנען אומגעקומען אין משך פֿון די יאָרן, האָבן די אירלענדער קיין אמתע מיליטערישע מלחמה מיט אָפֿענע שלאַכטן קיין מאָל ניט געהאַט. וויפֿל די קאַטאָליקן און די פּראָטעסטאַנטן זאָלן זיך ניט פֿײַנט האָבן, רעדן זיי פֿאָרט די זעלביקע שפּראַך און דער קולטורעלער חילוק צווישן זיי איז הײַנט אַזאַ קנאַפּער, אַז דרויסנדיקע פֿרעגן זיך, איבער וואָס קריגן זיי זיך אייגנטלעך?

פֿון דעסטוועגן, קען דער דערגרייכטער שלום אין צפֿון־אירלאַנד דינען ווי אַ משל, ווי אַזוי צו לייזן אַזעלכע לאַנגדויערדיקע קאָנפֿליקטן צווישן צוויי גרופּעס, וואָס וווינען אויף דער זעלביקער טעריטאָריע. צפֿון־אירלאַנד איז אַ קליין לענדל, בלויז 16% פֿונעם אינדזל, אַן ערך אַ העלפֿט פֿונעם שטח פֿון ישׂראל צוזאַמען מיט די פּאַלעסטינער טעריטאָריעס, מיט ווייניקער ווי צוויי מיליאָן אײַנוווינער. דער רעליגיעזער קאָנפֿליקט גייט דאָרט צוריק צום אָנהייב 17טן י”ה, ווען דער ענגלישער קעניג האָט באַזעצט די צפֿונדיקע „קאַונטיס‟ (פּראָווינצן) מיט געטרײַע פּראָטעסטאַנטישע אונטערטאַנער פֿון ענגלאַנד און שאָטלאַנד און פֿאַרטריבן פֿון דאָרט אַ סך פֿון די „ווילדע‟ קאַטוילישע אירלענדער, וואָס פֿלעגן כּסדר בונטעווען קעגן זײַן מאַכט. נאָך די דאָזיקע ערשטע קאָלאָניזאַטאָרן זײַנען געקומען נאָך צענדליקער טויזנטער שאָטלענדער, דער עיקר, צוליב עקאָנאָמישע סיבות — אַזוי פֿיל, אַז אַ סך צפֿון־אירלענדער רעדן אַ דיאַלעקט פֿון שאָטיש.

נאָך דעם ווי די אירלענדישע רעפּובליק האָט זיך דערקלערט אומאָפּהענגיק אין 1919, האָבן די צפֿונדיקע „קאַונטיס‟, די מער פּראָטעסטאַנטישע, זיך אָפּגעטיילט און זיי זײַנען געבליבן מיט ענגלאַנד. די פּראָטעסטאַנטן האָבן זיך אידענטיפֿיצירט ווי בריטישע בירגער, ניט ווי אירלענדער, און דערצו האָבן זיי מורא געהאַט צו זײַן אונטער דער מאַכט פֿון דער קאַטוילישער מערהייט, אויף וועלכער זיי האָבן אַראָפּגעקוקט מיט ביטול. פֿון דעסטוועגן, איז דער פּראָצענט קאַטאָליקן אין צפֿון־אירלאַנד צו ביסלעך געוואַקסן, פּשוט ווײַל קאַטאָליקן האָבן מער קינדער, און מיט דער צײַט איז געוואָרן קלאָר, אַז די פּראָטעסטאַנטישע העגעמאָניע וועט דאָרט ניט אָנהאַלטן אויף אייביק.

אינעם צענזוס פֿון 2011 זײַנען די פּראָטעסטאַנטן צום ערשטן מאָל געוואָרן אַ מינדערהייט אין צפֿון־אירלאַנד, נאָר 48%, בשעת די קאַטאָליקן זײַנען אַרויף ביז 45%. דער באַלאַנס פֿון די כּוחות רוקט זיך כּסדר לטובֿת די קאַטאָליקן, וואָס וועלן ווערן די מערהייט אין עטלעכע יאָר אַרום. אינעם ייִנגערן דור, די שולקינדער, למשל, זײַנען הײַנט בלויז 40% פּראָטעסטאַנטן. ס’איז גאַנץ מעגלעך, אַז ווען די קאַטאָליקן וועלן קומען צו דער מאַכט, וועלן זיי באַשליסן צו פֿאַראייניקן צפֿון־אירלאַנד מיט דער רעפּובליק אין דרום, און אַזוי וועט די פּראָטעסטאַנטישע הערשאַפֿט ווערן אויס — נאָך פֿיר הונדערט יאָר.

צי קען אַזאַ לייזונג געמאָלט זײַן בײַ אונדז אין ישׂראל/פּאַלעסטינע? דערווײַל זײַנען די פּערספּעקטיוון אויף דעם ניט אַזוי פֿויגלדיק. אין אייראָפּע גייט די השפּעה פֿון די קירכן באַרג־אַראָפּ שוין צענדליקער יאָרן, די רעליגיע שפּילט הײַנט בײַ ס׳רובֿ אירלענדער ניט אַזאַ גרויסע ראָלע ווי פֿריִער. בײַ אונדז איז די אַנטוויקלונג אַ פֿאַרקערטע: די ישׂראלים ווערן פֿרימער, און די פּאַלעסטינער — נאָך מערער. די זעלביקע טענדענץ קען מען זען אין שײַכות מיט די נאַציאָנאַליסטישע אידעאָלאָגיעס: אין אייראָפּע ווערן זיי שוואַכער, און אירלאַנד איז אין 1973 געוואָרן אַ מיטגליד פֿונעם אייראָפּעיִשן פֿאַרבאַנד. אָבער אין ישׂראל/פּאַלעסטינע איז פֿאַרקערט: דער איצטיקער דור ישׂראלים און פּאַלעסטינער פֿילט זיך אַ סך מער ישׂראליש/פּאַלעסטיניש ווי דער אַלטער.

אין צפֿון־אירלאַנד זײַנען אַ סך מענטשן, אַרײַנגערעכנט די טעראָריסטן און די מיליציעס, מיד געוואָרן פֿונעם קאַמף. ווי לאַנג קען מען אומזיסט פֿירן אַזאַ מלחמה, וואָס ברענגט גאָרניט און דערשטיקט די עקאָנאָמישע אַנטוויקלונג פֿונעם לאַנד? ספּעציעל ווען אַלע אייראָפּעיִשע שכנים לעבן אַ גוטן טאָג און ס׳איז דאָ וועמען נאָכצומאַכן. אָבער אין מיטעלן־מיזרח ווערט מען קיין מאָל ניט מיד פֿון הרגענען זיך — ס’איז ווי דער נאַציאָנאַלער ספּאָרט. בשעת די קאַטאָליקן אין צפֿון־אירלאַנד זײַנען נאָר אַ ביסל הינטערשטעליק אַקעגן די פּראָטעסטאַנטן, לעבן אַ סך פּאַלעסטינער אין אַ קאַטאַסטראָפֿאַלן מצבֿ אין פֿאַרגלײַך מיט די ישׂראלים; די אומגלײַכקייט שטאַרצט אין די אויגן.

איז ווי לאַנג וועט עס נעמען, ביז מיר וועלן קומען צום זעלביקן מצבֿ, וואָס די אירלענדער האָבן מיט מזל דערגרייכט? נו, מע דאַרף האָבן געדולד צו וואַרטן, אָבער ס׳איז אַ סבֿרא, אַז די זעלביקע סאָציאַלע און עקאָנאָמישע פּראָצעסן, וואָס האָבן געבראַכט דעם אויסגעבענקטן שלום אין אירלאַנד, וועלן אויך, סוף־כּל־סוף, פּועלן בײַ אונדז. דער עיקר איז, מע זאָל ביז דעמאָלט קיינעם ניט דערשיסן אָדער אַליין דערשאָסן ווערן. און פֿאַר דעם איז אירלאַנד דווקא זייער אַ שיין אָרט צו וואַרטן.