פֿריץ האַבער — אַ זשעני און אַ רוצח

Fritz Haber — A Genius and a Murderer

פֿריץ האַבער, 1919
פֿריץ האַבער, 1919

פֿון גענאַדי עסטרײַך

Published April 09, 2015, issue of May 01, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

האַבערס פֿרוי, אויך אַ כעמיקער, איז באַגאַנגען זעלבסטמאָרד, ווען זי האָט זיך דערוווּסט, אַז איר מאַנס גאַזן האָבן דערהרגעט טויזנטער מיליטער־לײַט. האַבער אַליין האָט ציניש אָפּגעשאַצט זײַן ראָלע אינעם צוגרייטן דאָס כעמישע געווער. ער האָט געהאַלטן, אַז יעדעס געווער איז גוט, אויב עס קען העלפֿן צו פֿאַרטיידיקן זײַן לאַנד. מע זאָגט אויך, אַז ער האָט געהאַט אויך אַזאַ כּוונה: דאָס כעמישע געווער האָט געמוזט אָנשרעקן דעם עולם און אָפּשטעלן די מלחמה. טאָמער האָט ער באמת געמיינט אַזוי, איז עס געווען אַ פּוסטער חלום. דער מלחמה־פֿײַער איז נאָך לאַנג ניט פֿאַרלאָשן געוואָרן.

אַ דאַנק די באַמיסטעכצן, אויסגעאַרבעט פֿון אַמיאַק, האָט דײַטשלאַנד געקענט האָדעווען בעסער די באַפֿעלקערונג און פֿירן די מלחמה לענגער. דאָס האָט געמיינט, אַז עס זײַנען אומגעקומען נאָך טויזנטער און טויזנטער מענטשן. פֿון די אויפֿרײַס־מאַטעריאַלן, פּראָדוצירט לויט האַבערס טעכנאָלאָגיע, זײַנען אויך אומגעקומען מענטשן, בערך 100 מיליאָן נפֿשות אין משך פֿון דעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט. דער ביטערער פּאַראַדאָקס באַשטייט אין דעם, וואָס האַבערס דערגרייכונגען האָבן שפּעטער געפֿירט צום אויסאַרבעטן דעם טרויעריק באַוווּסטן גאַז „ציקלאָן ב‟, וועלכן די נאַציס האָבן ברייט גענוצט בײַם פֿאַרטיליקן ייִדן, אַרײַנגערעכנט מיטגלידער פֿון האַבערס משפּחה.

ניט געקוקט אויף אַלע דערגרייכונגען, איז אין דער היטלערישער מדינה קיין אָרט פֿאַר האַבערן ניט פֿאַרבליבן. ער האָט געמוזט פֿאַרלאָזן זײַן פֿאָטערלאַנד און קומען קיין ענגלאַנד, וווּ ער האָט אין משך פֿון פֿיר חדשים געאַרבעט אין דעם קעמברידזשער אוניווערסיטעט. די אַטמאָספֿער אַרום אים איז געווען גאָר ניט קיין פֿרײַנדלעכע. די געלערנטע פֿונעם אוניווערסיטעט, אַרײַנגערעכנט דעם פֿיזיקער ערנעסט רעזערפֿאָרד, האָבן אים בויקאָטירט, ניט געוואָלט האָבן קיין משׂא־מתּן מיט אים.

חיים ווײַצמאַן, האַבערס קאָלעגע, אויך אַ כעמיקער, האָט אים פֿאָרגעלייגט צו פֿאָרן קיין ארץ־ישׂראל, צו פֿאַרנעמען דאָרטן די שטעלע פֿונעם דירעקטאָר בײַם וויסנשאַפֿטלעכן אינסטיטוט, וואָס טראָגט איצט ווײַצמאַנס נאָמען. האַבער האָט די פֿאַרבעטונג אָנגענומען און זיך געלאָזט אין וועג אַרײַן. פֿאָרנדיק קיין ארץ־ישׂראל, האָט ער זיך אָפּגעשטעלט אין באַזל, און דאָרטן, אין אַ האָטעל, איז ער געשטאָרבן דעם 29סטן יאַנואַר 1934. אַזוי האָט זיך פֿאַרענדיקט דער לעבנסוועג פֿון אַ זשעני, וועלכן אַ סך מענטשן האָבן געהאַלטן, און האַלטן נאָך אַלץ, פֿאַר אַ פֿאַרברעכער.