פּובליציסטיק

שפּורן פֿון גיהנום אויף דער ערד

Snippets of Hell on Earth

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

אַלץ ווענדט זיך אין דעם, בײַ וועמען מ’ווערט געבוירן און מע שטייט אײַן. מ’קלײַבט זיך נישט אויס די עלטערן און, להבֿדיל, טאַטע־מאַמע זײַנען פּונקט אַזוי פֿאַרחידושט, ווען זיי דערזעען פֿאַר זיך זייער ערשטלינג, דאָס עופֿעלע. צום מזל, בין איך געווען מײַנע עלטערנס ערשט און איינציק קינד, זייער לאַגע האָט באמת נישט דערלויבט צו ברענגען קיין קינדער אויף דער וועלט.

איך האָב זייער ווייניק געשריבן וועגן מײַן טאַטן, חיים שמולעוויטש, כ’האָב זיך אַלעמאָל קאָנצענטרירט אויף מײַן מאַמען און איר לאָדזשער ייִדיש, וואָס זי האָט מיר איבערגעלאָזט בירושה. דעם טאַטן האָב איך אינגאַנצן פֿאַרזען. איך האָב אַלעמאָל אַרויפֿגעקוקט צום טאַטן; ער איז געווען אַ הויכער, ברייט־פּלייציקער מאַנספּאַרשוין, און האָט ליב געהאַט דאָס לעבן מיט אַלע זײַנע חושים. ווי אַ קינד, האָב איך געהאַלטן, אַז ער איז דער קליגסטער מענטש אויף דער וועלט, און אַז איך וועל קיין מאָל נישט קענען דערגרייכן צו זײַן וויסן און קלוגשאַפֿט.

דער טאַטע מײַנער איז געבוירן און אויסגעכאָוועט געוואָרן אין לאָדזש, פּוילן אויף דער זגערזשער גאַס נומער 46. ער האָט מיר דערציילט, אַז זיי האָבן געוווינט אין באַלוט, די אָרעמסטע געגנט אין לאָדזש. זייערס איז געווען אַ טיפּיש הויז מיט אַ פּלימפּ, אַ זליוו, אַ רינשטאָק, אַ ברונעם, אַ לאַטרין, אַרום וועלכע די קינדער האָבן זיך טאָג און נאַכט געשפּילט. פֿון פֿאָרנט זײַנען געווען געוועלבער, אַ זודע־וואַסער און בשׂמים געוועלבל און אַ לעדער־געשעפֿטל. אָבער דאָס לעבן האָט מײַן טאַטן אָפּגעטאָן אויף טערקיש און אים צוגעשטעלט אַ שאול־תּחתּיה מיט שפּיציקע הערנער.

קודם און צום אַלע ערשטן איז ער געבליבן אַ יתום בײַ די דרײַ יאָר מיט אַ שוועסטערל רחלע, וועלכע איז דעמאָלט געווען אַ פּיצל קינד פֿון אָנדערטהאַלבן יאָר. זייער מאַמע מירעלע, איז געשטאָרבן צו אירע דרײַ און צוואַנציק יאָר פֿון אַ לונגען־אָנטצינדונג.

זײַן טאַטע בעריש, מײַן זיידע, הייסט עס, האָט פּרובירט אויספּועלן בײַ באָבע־זיידן אַרײַנצונעמען כאָטש אויף דערווײַל די צוויי יתומים, אָבער יענע האָבן זיך אַכזריותדיק אָפּגעזאָגט. האָט מײַן זיידע געמוזט אויף שנעל חתונה האָבן צוליב די קינדער, און גענומען האָט ער אַן אַלמנה מיט אַ זון, אַ פּאַריק־מאַכערין, און די שטיף־מאַמע האָט געהאַלטן די צוויי קינדער, ווען מ’האָט דעם זיידן מאָביליזירט אין דער פּוילישער אַרמיי בײַם אויסברוך פֿון דער ערשטער וועלט־מלחמה. זינט דעמאָלט ווייסט מען נישט, וווּ זײַן געביין איז אַהינגעקומען.

איז מײַן טאַטע אויסגעוואַקסן אַ קײַלעכדיקער יתום. ווען ער איז צוגעקומען צו דער עלטער פֿון זײַן בר־מיצווה, איז ער געוואָרן אַ שיק־ייִנגל אין אַ ייִדישער צײַטונג, וווּ דער רעדאַקטער איז געווען לאַזאַר כּהן. בײדע לאַזאַר כּהן און זײַן פֿרוי שושנה ראָוז, אַ ייִדישע אַקטריסע, האָבן געוווינט אין לאָדזש אין אַ פֿיל־שטאָקיקער געבײַדע. מיט דער צײַט איז מײַן טאַטע געוואָרן אַ דרוקער אין לאַזאַר כּהנס ייִדישער צײַטונג.

סוף 1920ער, אָנהייב 1930ער יאָרן איז אונטערגעקומען אַ פֿינצטערע צײַט אויף דער וועלט, נעמלעך, די גרויסע דעפּרעסיע. לאַזאַר כּהנס צײַטונג האָט זיך געשלאָסן, ס’האָט געהערשט אַ הונגער און נויט אין לאַנד, מײַן טאַטנס מיידל געלע, האָט אים געלאָזט וויסן, אַז איר משפּחה האָט באַקומען שיפֿס־קאַרטן צו פֿאָרן קיין קאַנאַדע, אָבער זי האָט אים ליב, און אַזוי שנעל ווי מעגלעך, וועט זי שיקן נאָך אים. זיי וועלן שוין פּראַווען זייער חתונה אין קאַנאַדע…

די ליבעס־בריוו זײַנען געפֿלויגן ראַפּטום אַהין און צוריק, און מיט דער צײַט האָט זי אים געלאָזט וויסן, אַז איר „בוי־פֿרענד‟ לייענט זײַנע בריוו.

די אַרבעטסלאָזיקייט, דער הונגער און דער ייִאוש האָט מײַן טאַטן געטריבן צו פֿאַלן אַ קרבן פֿון די סאָוועטישע פּראָפּאַגאַנדע־בלעטלעך און פּאַמפֿלעטן וואָס האָבן געפּרעדיקט: “קומט יונגע חבֿרה און העלפֿט אונדז בויען דעם סאָציאַליזם. דאָ וועט איר געניסן פֿון בילדונג, פֿרײַהײט, ברידערלעכקייט און גלײַכהייט, מיר וואַרטן אויף אײַך מיט אָפֿענע אָרעמס.‟

איז דער טאַטע מײַנער אַרײַנגעפֿאַלן אין דער פּאַסטקע. הונדערטער טויזנטער פֿון דער ייִדישער יוגנט אין פּוילן, ליטע, אונגאַרן און רומעניע האָבן אָנגעזאַמלט גענוג געלט פֿאַר די שמוגלער, וואָס האָבן זיי געהאָלפֿן שוואַרצן די גרענעץ קיין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד. און ווי נאָר זיי זײַנען אַריבער די גרענעץ, אַזוי האָבן שוין אויף זיי געוואַרט די אָפֿענע וואַגאָנען, וואָס האָבן זיי גלײַך געפֿירט אין די שקלאַפֿן־לאַגערן אויפֿן אוראַל אונטער וואַך און שטעכל־דראָט.

מײַן טאַטע, אַ נאַיִווער יונגערמאַן אין די צוואַנציקער האָט באַשלאָסן נאָך עטלעכע יאָר צו עפֿענען ס’מויל און נאָכפֿרעגן זיך: „וואָס טוען מיר דאָ בײַ די רוסן אין אַ שקלאַפֿן־לאַגער? מען האָט דאָך אונדז צוגעזאָגט גאָלדענע גליקן, אַרבעט, בילדונג, פּרנסה…‟ אָבער אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד האָבן ווענט אויערן, און דער ווינט צעטראָגט; האָט מען באַלד צוגעטראָגן צום לאַגער־קאָמיסאַריאַט זײַנע רייד, און די זעלבע נאַכט האָט מען אים געהייסן אײַנפּאַקן ס’פּעקל מיטן זעקל און אים אָפּגעשיקט צו די ווײַסע בערן קיין סיביר, אין דער טאָבאָלסקער תּפֿיסה.

לאָמיר נישט פֿאַרגעסן, אַז אין די באַראַקן פֿון די שקלאַפֿן־לאַגערן האָבן געהויזט סײַ מיידלעך, סײַ ייִנגלעך צוזאַמען, האָט די יונגע חבֿרה דאָ פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון פּרו־ורבֿו, כאָטש ס’רובֿ פֿון די מיידלעך האָט אָנגעוווירן בײַ יענע באַדינגונגען פֿון נישט דערעסן, זייער מאָנאַטלעכן פּעריאָד, צוליב מאַנגל אין וויטאַמינען. אָבער נישט מײַן מאַמע, זי איז דערווײַל פֿאַרגאַנגען אין טראָגן מיט מיר, און באַשלאָסן פֿרײַוויליק זיך צו פֿאַראייניקן מיט מײַן טאַטן אין זײַן פֿאַרשיקונגס־שטאָט טאָבאָלסק, וווּ איך בין געבוירן געוואָרן אין יאָר 1936.

ווען אירע עלטערן האָבן באַקומען מײַן מאַמעס קאַרטלעך, אַז זיי לײַדן פֿון הונגער און נויט, איז זיי פֿינצטער געוואָרן אין די אויגן. זיי האָבן פֿאַרשטאַנען, אַז די קינדער זײַנען ביטער אַרײַנגעפֿאַלן. דעריבער, ווען ס’איז אויסגעבראָכן די צווייטע וועלט־מלחמה, האָט די באָבע שוין נישט געלעבט און דער זיידע מיט דער ייִנגסטער טאָכטער גאָלדען האָבן זיך שוין אָפּגעזאָגט צו שמוגלען די גרענעץ קיין רוסלאַנד, אַנשטאָט דעם זײַנען זיי אומגעקומען אין אָשוויענטשים.

האַרט בײַם סוף פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה האָבן מײַנע עלטערן באַשלאָסן צו אַנטלויפֿן פֿון סטאַלינס גן־עדן. זיי האָבן גאַנץ גוט געוווּסט, אַז זיי שפּילן זיך מיט פֿײַער; אַז זיי שטעלן אײַן זייער לעבן אין גרויס סכּנה, אָבער ווײַטער לעבן אין שרעק און אין פּחד האָט נישט געהאַט קיין זינען. האָבן טאַטע־מאַמע צוגעטראַכט אַ פּלאַן צו אַנטלויפֿן.

אַ שאָד וואָס האַליוווּד פֿאַרמאָגט שוין מער נישט די אַמאָליקע ריזיקע סטודיעס, ווײַל בלויז זיי וואָלטן געווען בכּוח אָפּצושילדערן אין פֿילם דעם געניאַלן פּלאַן, וואָס טאַטע־מאַמע האָבן צוגעטראַכט פֿון מאַכן אַ פּליטה, אײַנשטעלן זיך דאָס לעבן און אָפּטראָגן זיך פֿון דעם פֿאַרפּאַנצערטן סאָוויעטן פֿאַרבאַנד.

יענעם פּלאַן וועל איך פּרובירן דעשיפֿרירן אין קומענדיקן אַרטיקל.