מענטשן און געשעענישן

אַ חורבן־מוזיי אין אַ פֿאַרוואָרפֿן ווינקל פֿון אַמעריקע

A Holocaust Museum Off the Beaten Track

פֿון איציק גאָטעסמאַן

אין דער קליינער שטאָט טערע-האָט, אינדיאַנע, געפֿינט זיך אַ חורבן־מוזיי. ער איז גאַנץ אַנדערש פֿון אַנדערע מוזייען פֿון דעם מין. די גרינדערין, עוואַ קאָר, שטעלט דעם טראָפּ אויף אירע אייגענע טראַגישע איבערלעבונגען בעתן חורבן, און צום סוף פֿון דער אויסשטעלונג, גיט זי צו פֿאַרשטיין דעם באַזוכער, אַז זי איז מוחל די נאַציס פֿאַר זייערע מעשׂים.

די מעשׂה הייבט זיך אָן אינעם דאָרף פּאָרץ, מערבֿ־רומעניע, וווּ מע האָט גערעדט אונגעריש. אַלכּסנדר און יפֿה מאָזעס האָבן דאָרטן אויפֿגעהאָדעוועט זייערע קינדער אויף אַ פֿאַרם אין אַ פֿרומער היים. זיי זענען אין דאָרף געווען די איינציקע ייִדישע משפּחה. אין 1934 איז בײַ זיי געבוירן געוואָרן אַ צווילינג — צוויי מיידעלעך, עוואַ און מרים. בסך־הכּל, זענען געווען פֿיר מיידלעך אין דער משפּחה מאָזעס. כאָטש מרים איז געווען די עלטערע פֿונעם צווילינג, איז עוואַ געוואָרן די פֿירערין, און האָט ליב געהאַט צו לייענען און לערנען.

אין 1940 האָט אונגערן אָקופּירט פּאָרץ און דאָס שווערע לעבן פֿאַר די ייִדן האָט זיך אנגעהויבן. קיין קריסטן האָבן מער נישט געטאָרט אַרבעטן פֿאַר די ייִדן און אין שול האָבן די לערערס געלאָזט די אַנדערע קינדער זיי שלאָגן. נישט געקוקט אויף דעם, האָט די משפּחה מאָזעס נישט געגלייבט, אַז די נאַציס וועלן קומען אין דאָרף בלויז צוליב איין משפּחה. אין 1944, ווען די פֿאַשיסטישע רעגירונג האָט איבערגענומען אונגערן, האָבן אַלכּסנדר און יפֿה באַשלאָסן צו אַנטלויפֿן, אָבער די אָרטיקע מיליץ האָט זיי באַלד געכאַפּט און צוריקגעבראַכט אַהיים.

אין מײַ 1944 האָט מען די משפּחה מאָזעס אַריבערגעפֿירט אין אַ געטאָ אין צעהיי [Cehei], וואָס איז געווען אַ ציגל־פֿאַבריק אין מיטן פֿון זומפּן. 8,500 ייִדן האָט מען אַרײַנגעקוועטשט אין אַ קליינעם שטח, וווּ ס׳רובֿ זענען געשלאָפֿן אין דרויסן און געוואָרן שוואַך און קראַנק. נאָך עטלעכע וואָכן האָט מען זיי געפֿירט אין אוישוויץ און צוליב זייער שלעכטן געזונט האָט מען כּמעט אַלע ייִדן פֿון דער געטאָ באַלד געשיקט אין די גאַזקאַמערן.

דער צווילינג, עוואַ און מרים, האָט ד״ר מענגעלע גענומען צו זיך פֿאַר זײַנע עקספּערימענטן. נאָך דער מלחמה האָבן זיי זייער ווייניק גערעדט וועגן אוישוויץ. מרים האָט חתונה געהאַט און געהאַט דרײַ קינדער, און עוואַ האָט חתונה געהאַט מיט מיקי קאָר, אויך אַ ייִד פֿון דער שארית־הפּליטה און געהאַט צוויי קינדער. מרים האָט עולה געווען קיין ישׂראל, און עוואַ האָט זיך באַזעצט אין טערע-האָט, אינדיאַנע. פֿאַר וואָס דווקא אין אַזאַ פֿאַרוואָרפֿן ווינקל ווי טערע־האָט? ווײַל עוואַס מאַן האָט נאָך זײַן באַפֿרײַונג פֿון אוישוויץ זיך געחבֿרט מיט אַן אָפֿיציר אין דער אַמעריקאַנער מיליטער און געדינט ווי זײַן איבערזעצער. דער אָפֿיציר האָט ווי אַ דאַנק פֿאַר מיקיס אַרבעט, אים געהאָלפֿן ברענגען קיין אַמעריקע אין זײַן היימשטאָט, טערע־האָט.

עוואַ קאָר האָט געוואָלט וויסן, וואָס איז געוואָרן מיט די אַנדערע צווילינגען, וואָס האָבן איבערגעלעבט אוישוויץ; ווי אַזוי האָט די שרעקלעכע איבערלעבונג אויף זיי געווירקט? האָט זי מיט איר שוועסטער אָנגעהויבן אויסצוזוכן די אַנדערע, און אין 1984 האָבן זיי געשאַפֿן די אָרגאַניזאַציע CANDLES [ליכטלעך]. דאָס וואָרט באַשטייט פֿון ראָשי־תּיבֿות אויף ענגליש מיטן באַטײַט, „די לעבן־געבליבענע קינדער פֿון די נאַצי־עקספּערימענטן אין אוישוויץ‟. אַ דאַנק עוואַס מי, האָט די גרעסטע גרופּע פֿון „מענגעלע־צווילינג‟ זיך צונויפֿגעקומען אין 1985 אין ירושלים.

מרימס נירן האָבן שטאַרק געליטן נאָך דער מלחמה און עוואַ האָט, אין 1987, איר געגעבן איינע פֿון אירע נירן, זי זאָל בלײַבן לעבן. אין 1993 איז מרים געשטאָרבן פֿון פּענכער־ראַק. די צווילינג־שוועסטער עוואַ איז אויפֿגערודערט געוואָרן פֿון איר שוועסטערס טויט און באַשלאָסן צו שאַפֿן דעם חורבן־מוזיי אין איר אָנדענק.

איצט גיט זיך די מעשׂה אַ דריי — מע האָט עוואַ פֿאַרבעטן צו רעדן אויף אַ קאָנפֿערענץ וועגן אירע איבערלעבונגען אינעם לאַגער, אָבער מע האָט זי אויך געבעטן צו פֿאַרבעטן אַ „נאַצי־דאָקטאָר‟, מע זאָל זען די געשיכטע דורך זײַנע אויגן. נו, וווּ געפֿינט מען אַ נאַצי־דאָקטאָר? „אין די געלע־בלעטער פֿון טעלעפֿאָן־נומערן איז דאָך נישטאָ קיין קאַטעגאָריע ׳נאַצי־דאָקטאָר׳‟, דערציילט זי. צום סוף, האָט זי יאָ געפֿונען איינעם — ד״ר האַנס מונך, און זיי האָבן צוזאַמענגעאַרבעט אויף דער פּראָגראַם. זי האָט אים געוואָלט באַדאַנקען, אָבער ווי אַזוי?

האָט זי באַשלאָסן אים אָנצושרײַבן אַ בריוו, אין וועלכן זי האָט אים מוחל געווען; זי האָט זיך מער נישט געהאַלטן פֿאַר אַ קרבן. דער כּוח ליגט בײַ איר אין די הענט. בײַ דער צערעמאָניע צו געדענקען 50 יאָר נאָך דער באַפֿרײַונג פֿון אוישוויץ אין פּוילן האָט עוואַ קאָר דאָרטן אויך פֿאָרגעלייענט אַ בריוו, אין וועלכן זי, און בלויז זי, האָט מוחל געווען די נאַציס.

אַוודאי, האָבן אַ סך קריטיקירט איר בריוו, און געטענהט, אַז וואָס די נאַציס האָבן געטאָן קען מען קיין מאָל נישט מוחל זײַן. האָט זי געענטפֿערט, אַז איר צוגאַנג איז נישט צו פֿאַרגעסן און נישט אויסצומעקן די טראַגעדיע, אָבער זי האַלט, אַז עס „באַפֿרײַט‟ דעם מענטשן, וואָס איז מוחל דעם אַנדערן. די באַציִונג איז געוואָרן אַ צענטראַלע טעמע פֿון איר מוזיי.

די מעשׂה גיט זיך נאָך אַ דריי ווײַטער: אין נאָוועמבער 2003 האָט עמעצער אונטערגעצונדן דעם מוזיי און אָנגעשריבן אויף דער וואַנט „געדענקט טימאָטי מיקוויי‟. מיקוויי איז געווען דער עקסטרעמיסט, וואָס האָט אויפֿגעריסן דעם פֿעדעראַלן בנין אין אָקלאָהאָמאַ־סיטי אין 1995. מע האָט אים עקזעקויִרט אין דער תּפֿיסה פֿון טערע־האָט אין 2001. אַ דאַנק דער שטיצע פֿון דער קהילה און בײַשטײַערונגען פֿון דער גאַנצער וועלט, האָט מען צוריק אויפֿגעבויט דעם מוזיי.

הײַנט זיצט שטענדיק אַ פּאָליציאַנט בײַם אַרײַנגאַנג פֿון מוזיי. יעדעס יאָר קומען טויזנטער תּלמידים פֿון די אַרומיקע שולן זיך צו דערוויסן וועגן דעם חורבן, און עוואַ קאָר, אַ גלענצנדיקע רעדנערין, ווערט פֿאַרבעטן איבער דער וועלט צו האַלטן לעקציעס, אין וועלכע זי גיט צו פֿאַרשטיין דעם ברייטערן עולם וועגן חורבן, אָבער אויך, דעם „כּוח‟ פֿון מוחל זײַן דעם מערדער.