אַ לעבן צװישן בילדער און מאַשינען

A LIfe between Paintings and Machines

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published June 10, 2015, issue of June 26, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

אין אונטערשייד צו פּעטראָגראַד, װוּ דער ציל פֿון די ייִדישע קינסטלער איז געווען די קינסטלערישע אױפֿקלערונג פֿון די ייִדישע מאַסן, האָבן די מאָסקװער קינטסלער בדעה געהאַט צו שאַפֿן אַ נײַע און אײגנאַרטיקע ייִדישע קונסט. אין אַ קורצער צײַט, אַרום 1917, איז מאָסקװע געװאָרן אַ װיכטיקער צענטער פֿון מאָדערנער ייִדישער שעפֿערישקײט. אין 1916 האָט זיך אַרום כּהן־שבשאי אױסגעפֿורעמט דאָס „קרײַזל פֿון ייִדישער נאַציאָנאַלער עסטעטיק ׳שמיר׳‟. צװישן די מיטגלידער זײַנען געװען דער דיכטער משה בראָדערזאָן, די קינסטלער ליסיצקי און כענטאָװאַ, דער קאָמפּאָזיטאָר אַלכּסנדר קרײן. זײ האָבן געזוכט נײַע נאַציאָנאַלע פֿאָרמען און עסטעטישע יסודות פֿאַר מאָדערנער ייִדישער קונסט. דערבײַ זײַנען זײ געװען קעגנער פֿון דער „אױסגעטראַכטער ציוניסטישער עסטעטיק‟ פֿונעם ירושלימער „בצלאל‟, און געשעפּט אינספּיראַציע פֿון די קװאַלן פֿון ייִדישער פֿאָלקסקונסט. אפֿרת האָט פֿאַרסך־הכּלט דעם עסטעטישן פּרינציפּ פֿון „שמיר‟ װי אַ סינטעז צװישן דעם אײראָפּעיִשן מאָדערניזם און דער טראַדיציע פֿון פֿאָלקסקונסט, װאָס דאַרף „דורכװאַקסן‟ דורכאַנאַנד.

אַ װיכטיקער צװײַג פֿון דער נײַער קונסט־שאַפֿונג איז געװאָרן די פֿאַרלעגערישע טעטיקײט. די סאַמע באַרימסטע פּובליקאַציע איז געװען בראָדערזאָנס פּאָעמע „שׂיחת חולין‟, געדרוקט אין דער פֿאָרעם פֿון אַ מגילה מיט ליסיצקיס אילוסטראַציעס. צװאַנציק עקזעמפּלאַרן זײַנען אָנגעשריבן געװאָרן דורך אַ סופֿר און קאָלירט מיט דער האַנט פֿון ליסיצקין אַלײן. פֿאַר דער גאַנצער אונטערנעמונג האָט באַצאָלט כּהן־שבשאי. אַן אַנדערע װיכטיקע פּובליקאַציע, אױך געשטיצט דורך כּהן־שבשאי, איז געװען די ערשטע מאָנאָגראַפֿישע שטודיע פֿון שאַגאַלס קונסט פֿון יעקבֿ טוגענדהאָלד און אַבֿרהם אפֿרת (1918).

די קונסט פֿון דער רעװאָלוציע, װאָס האָט באַטאָנט דעם אינטערנאַציאָנאַליזם, איז געװען פֿרעמד פֿאַר כּהן־שבשאיס געשמאַק. נאָך אין 1918 האָט ער כּמעט אױפֿגעהערט צו קױפֿן נײַע װערק. ער האָט זיך אין גאַנצן אָפּגעגעבן מיטן נײַעם עלעקטראָ–טעכנישן אינסטיטוט זײַנעם. דעם װיכטיקסטן טײל פֿון זײַן זאַמלונג, די בילדער פֿון שאַגאַל, האָט ער געשיקט אױף אַן אױסשטעלונג קײן בערלין. שפּעטער זײַנען זײ אַריבער אין רשות פֿון כּהן־שבשאיס ברודער אין פּאַריז.

װען זײַן פּלאַן פֿון עפֿענען אַ ייִדישן מוזײ אין מאָסקװע איז ניט מקוים געװאָרן, האָט כּהן־שבשאי באַשלאָסן איבערצוגעבן זײַן זאַמלונג אין מענדעלע־מוזײ אין אָדעס, װאָס איז דעמאָלט געװען דער גרעסטער ייִדישער מוזײ אין סאָװעטן־פֿאַרבאַנד. דאָס איז געשען אין 1932, אָבער אין צװײ יאָר אַרום האָט מען פֿאַקטיש דעם מוזײ פֿאַרמאַכט. די געבײַדע פֿונעם מוזײ איז צעשטערט געװאָרן דורך דער דײַטשישער באָמבאַרדירונג אין 1941. קײן שפּורן פֿון כּהן–שבשאיס זאַמלונג זײַנען ניט פֿאַרבליבן, חוץ אַ צאָל פֿאָטאָגראַפֿישע קאָפּיעס פֿון אַ שלעכטער קװאַליטעט. דער אײנציקער פֿאַרבליבענער דאָקומענט איז די רשימה פֿון די װערק, װאָס זײַנען איבערגעגעבן געװאָרן, בסך־הכּל 240 זאַכן, װאָס זײער גורל בלײַבט עד־היום אַ סוד.