ווי וואָלט אויסגעזען „ירושלים ד׳ליטא‟ אָן דעם חורבן?

Imagining Vilna, Had There Been No Holocaust

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published June 17, 2015, issue of July 10, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

דאָס בילד, װאָס קומט אַרױס פֿון די נאָװעלן פֿון משה לעװין, דעם פֿירנדיקן פּראָזע־שרײַבער פֿון דער מאָדערניסטישער גרופּע „יונג־װילנע‟, איז װײַט ניט קײן פֿרײלעכע. ער באַשרײַבט די טאָג–טעגלעכע דאגות און צרות פֿון ייִנגערע און עלטערע מענער און פֿרױען, װאָס ראַנגלען זיך פֿאַר אַ קלײן שטיקל ברױט. דלות, דער װאַקסנדיקער פּױלישער אַנטיסעמיטיזם און פּראָבלעמען מיט געזונט און היגיענע בילדן דעם רעאַליסטישן הינטערגרונט פֿאַר דער האַנדלונג אין זײַנע מעשׂיות. לעװינס העלדן חלומען װעגן אַנטלױפֿן פֿון דער אַרומיקער ביטערער װירקלעכקײט — אױב ניט אױפֿן װאָר, איז כאָטש אין זיסע חלומות.

דער העלד פֿון לעװינס נאָװעלע „אַ צימער פֿאַרדינגט זיך‟ לעבט אױפֿן חשבון פֿון זײַן רײַכן אַמעריקאַנער ברודער. ער פֿאַרמאָגט אַ שײנעם צימער אין צענטער פֿון װילנע אױף צו פֿאַרדינגען, אָבער ער קאָן ניט געפֿינען אַ פּאַסיקן סובלאָקאַטאָר. אַלע קאַנדידאַטן דערמאָנען אים אָן דער אומזיכערקײט פֿון דער איצטיקער צײַט. אַן אַרבעטער קאָן זײַן פֿאַרטאָן אין קאָמוניסטישע אַקטיװיטעטן, אַ מײדל קאָן װערן טראָגעדיק, אַ לערער קאָן פֿאַרלירן זײַן שטעלע. דער בעל־הבית װיל האָבן אַזאַ מענטשן, „װאָס זאָל ניט זײַן געטראָפֿן פֿון דער פֿינצטערער צײַט‟. צום סוף, באַשליסט ער אײַנצושטעלן אינעם לײדיקן צימער אַ שטײַגל מיט קאַנאַריקלעך: „אַ כּפּרה די געלט, אַבי דער קאָפּ איז מיר רויִק, אַבי איך בין פּטור פֿון זײַן אַ שותּף צו די הײַנטצײַטיקע קלאָגן…‟

לעװינס זאַמלבוך „פֿרילינג אין קעלערשטוב‟ (1937), װאָס האָט באַקומען אַ פּרעמיע פֿונעם „פֿאָרװערטס‟, שילדערט דאָס ביטערע לעבן פֿון פּראָסטע װילנער ייִדן אין דער צײַט, װען די פּױלישע עקאָנאָמיע גײט אונטער און דער פּאָליטישער אַנטיסעמיטיזם האַלט אין אײן װאַקסן. מען בענקט נאָך די אַלטע גוטע צײַטן פֿון דער רוסישער שליטה פֿאַר דער ערשטער װעלט־מלחמה, װען ייִדן און פּאָליאַקן האָבן געלעבט בשלום, און די „אַמאָליקע פּױלישע פּריצים‟ פֿלעגן זאָגן אַנשטאָט „זשיד‟ — „סטאַראָזאַקאָני‟, און האָבן „געמאָסטן מענטשן ניט נאָכן נאָז, נאָר נאָכן האַרצן‟.

די צוקונפֿט אין לעװינס נאָװעלן זעט אױס פֿינצטער און טרױעריק. װען מען לײענט זײ הײַנט, באַקומט מען צומאָל אַ חשד, אַז דער מחבר האָט שױן געהאַט אַ פֿאָרגעפֿיל פֿונעם קומעדיקן חורבן און פֿון זײַן אײגענעם טױט. די נאָװעלע „פֿרילינג אין קעלערשטוב‟ דערצײלט װעגן אַן אָרעמער װילנער משפּחה. דער אַרבעטסלאָזער איציק מיט זײַן פֿרױ און קינד פֿאַרנעמען אַ קלײן קעלער־דירהלע. די פֿרילינג־זון באַלױכט די גאַנצע „באַפֿעלקערונג פֿון די װאַנצן‟, װאָס לעװין באַשרײַבט אין אַ סך פּרטים. די פֿרילינג־זון ברענגט אױך די סכּנה פֿון פֿאַרפֿלײצונג, און דער הילפֿס־קאָמיטעט פֿון דער קהילה צװינגט אַלע תּושבֿים פֿון קעלער צו פֿאַרלאָזן זײערע אומזיכערע דירות. אָבער איציק זאָגט זיך אָפּ: „ער טראַכט און רופֿט קרענקלעך דעם צעװילדעװעטן טײַך, ער זאָל װאָס גיכער אַהערצו קומען. עס זאָל נעמען אָט דאָס װאָס ער זעט די לעצטע נעכט אינעם קאָשמאַר־חלום: דאָס װאַסער פֿאַרפֿלײצט זײַן פֿאַרפֿױלטן קעלער צוזאַמען מיט אים, מיט זײַן אומגליקלעכער װײַב און קינד… דער טױט קומט מיט אײן מאָל פֿאַר אַלעמען און אַזאַ רויִקער, אַזאַ רײנער.‟

לעװינס נאָװעלן מאָלן אױס אַ קאָלעקטיװן פּאָרטרעט פֿון װילנער ייִדנטום אױפֿן שװעל פֿונעם חורבן. זײ זײַנען דענערװירטע און פֿאַראָרעמטע מענטשן, װאָס האָבן פֿאַרלױרן װאָסער ניט איז האָפֿענונג אױף אַ בעסערער צוקונפֿט. אַזאַ בילד קומט אין אַ שאַרפֿן קאָנטראַסט צו די אידעאַליזירטע אימאַזשן סײַ פֿונעם פֿרומען „ירושלים ד׳ליטא‟ און סײַ פֿון דעם צענטער פֿון דער נײַער װעלטלעכער ייִדישקײט.