צי האָט היטלער געוווּנען?

Did Hitler Win?

Collage by Karina Falb

פֿון דזשאָרדין קוציק

Published July 08, 2015, issue of July 24, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

די צאָל ייִדן, וואָס וואָלט אפֿשר געלעבט, ווען ניט דער גענאָציד, איז אָבער נאָר אַ קליינער טייל פֿונעם ענין. עס גייט ניט אינעם „וויפֿל‟, נאָר אין דעם וואָס פֿאַר אַ סאָרט ייִדן וואָלט עס געווען. אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן, וואָס האָט זעקס יאָרצענדליק געהאַט די גרעסטע ייִדישע באַפֿעלקערונג נאָכן חורבן, האָבן די ייִדן געהאַלטן אין איין אַסימילירן זיך. אין פּוילן, ליטע, רומעניע, בעסאַראַביע און אַפֿילו אינעם פֿאַר־מלחמדיקן ראַטן־פֿאַרבאַנד (דאָס הייסט, אוקראַיִנע, ווײַסרוסלאַנד), וואָלט די אַסימילאַציע געווען זייער אַ סך ווייניקער ווי אין אַמעריקע, ווײַל די ייִדן זענען דאָרט ניט געווען קיין אימיגראַנטן, נאָר אײַנגעוואָרצלטע תּושבֿים.

פֿאַרשטייט זיך, אַז ס׳וואָלט יאָ געהאַט געווען אַן אַסימילאַציע און מסתּמא מער ווי פֿריִער, אָבער ווײַט ניט אַזוי פֿיל ווי עס איז געווען צוליב דעם, וואָס די פֿאַרבליבענע רעשטלעך פֿון דער ייִדישער באַפֿעלקערונג זענען געווען אַזוי קליין. מע וואָלט הײַנט זיכער געהאַט העכער 25 מיליאָן ייִדיש־רעדנדיקע ייִדן אין מיזרח־אייראָפּע, צוזאַמען מיט ייִדישע שולן, טעלעוויזיע־סטאַנציעס, געריכטן און אַזוי ווײַטער. דאָס איז בלויז וואָס שייך ייִדיש אין אייראָפּע. אויסער אייראָפּע, וואָלט די ייִדישע שפּראַך געווען אַ סך שטאַרקער, צוליב די אַלע אימיגראַנטן, וואָס וואָלטן כּסדר געקומען פֿון אייראָפּע. דער מצבֿ וואָלט מסתּמא ניט געווען אַזוי שטאַרק ווי אין ניו־יאָרק אין די 1930ער יאָרן, אָבער פֿאָרט זייער אַנדערש פֿון הײַנט.

ייִדיש איז נאָר איין אַספּעקט פֿון דעם אַלעמען. דער חורבן האָט אויך פֿאַרטיליקט די דזשודעזמאָ־רעדנדיקע ציוויליזאַציע אין גריכנלאַנד און אין די באַלקאַנען; דאָס דײַטשיש־רעדנדיקע ייִדנטום מיט איר אייגענער קולטור און מסורות. אויפֿן רעליגיעזן פֿראָנט זענען די פֿרומע ייִדן געוואָרן אַ סך פֿרימער, אָפֿט מאָל עקסטרעם פֿרום, אין פֿאַרגלײַך מיט דעם, ווי זיי האָבן זיך געפֿירט פֿאַר דער מלחמה. פֿון דער אַנדערער זײַט איז הײַנט כּמעט קיין שפּור ניט געבליבן פֿון די וועלטלעכע אָבער ווײַט ניט אַסימילירטע ייִדישע מאַסן־באַוועגונגען, וואָס האָבן געבליט אין אייראָפּע פֿאַר דעם חורבן. צו זײַן אַ וועלטלעכער ייִד הייסט הײַנט געוויינטלעך אין אַמעריקע כּמעט גאָרניט וויסן וועגן ייִדן אָדער ייִדישקייט. דאָס וואָלט אַלץ געווען גאַנץ אַנדערש, כאָטש אין אייראָפּע, ווען עס וואָלט קיין חורבן ניט געווען.

צי הייסט דאָס, אַז די נאַציס האָבן טאַקע געוווּנען? איך ווייס ניט. עס קען זײַן, אַז היטלער האָט, צום טייל, יאָ געוווּנען, כאָטש וואָס שייך די ייִדן. עס ווענדט זיך אין גאַנצן אין דעם, וואָס עס הייסט „צו געווינען‟.

ווי עס זאָל ניט זײַן, האַלט איך, אַז דער צוגאַנג, אַז מיר ייִדן האָבן „מנצח‟ געווען נאָר צוליב דעם, וואָס עס איז דאָ כּמעט די זעלביקע צאָל ייִדן ווי מיט 76 יאָר צוריק, איז אין גאַנצן אַ פֿאַלשער. אַזאַ צוגאַנג איגנאָרירט וויפֿל קולטור און גײַסטיקן כּוח האָט מען פֿאַרלוירן, ניט בלויז צוליב די זעקס מיליאָן קדושים וואָס זענען אויסגעהרגעט געוואָרן, נאָר צוליב די 4 דורות פֿון צענדליקער מיליאָנען ייִדן, וואָס זענען קיינמאָל ניט געבוירן געוואָרן. דער פֿאַקט, וואָס ס׳רובֿ הײַנטיקע יונגע ייִדן ווייסן אַפֿילו ניט, וויפֿל מע האָט פֿאַרלוירן וואָס שייך קולטור ווײַזט בולט, ווי „דערפֿאָלגרײַך‟ דער חורבן איז טאַקע געווען.