קהילה, פּובליציסטיק

ייִדן אינעם שטאַט מיין: אַ נײַער פֿענאָמען?

Jews in Maine: A New Phenomenon?

פֿון איציק גאָטעסמאַן

בעת די גרויסע זומערדיקע היצן אין ניו־יאָרק און אין די אַנדערע גרויסע שטעט בײַם מיזרח־ברעג פֿון די פֿאַראייניקטע שטאַטן, אַנטלויפֿט מען ווי פֿאַרסמטע מײַז אויף צפֿון אָדער אין די בערג, מע זאָל זיך קענען אָפּקילן אַ ביסל. אַמאָל איז געווען גענוג מע זאָל פֿאָרן אויף וואַקאַציע אין די קעטסקיל־בערג, אָבער די גרויסע ייִדישע האָטעלן האָבן זיך געשלאָסן אין די 1970ער יאָרן. די „באָנגאָלאָ־קאָלאָניעס” זענען געוואָרן אין גאַנצן חסידיש; קיין רעשטל פֿון די אַמאָליקע גרינע אימיגראַנטן איז קוים געבליבן. הײַנט פֿאָרט מען אַפֿילו צו דעם צפֿונדיקסטן שטאַט אין אַמעריקע — מיין, און אַ וואַקסנדיקע ייִדישע באַפֿעלקערונג קען מען דאָרט הײַנט געפֿינען נישט בלויז צו פֿאַרברענגען די וואַקאַציע, נאָר אויך צו וווינען אַ גאַנץ קײַלעכדיק יאָר. 

מען האַלט, אַז דער ערשטער ייִד אין מיין האָט געהייסן זוסמאַן אַבראַמס (1743—1830) און האָט געשטאַמט פֿון האַמבורג, דײַטשלאַנד. ס׳רובֿ דײַטשע ייִדן האָבן דעמאָלט געאַרבעט ווי פּעדלער, און די וועלכע האָבן געוווינט אין באָסטאָן האָבן אויסגעוואַנדערט קיין מיין צו זוכן נײַע קונים און האָבן זיך דאָרטן באַזעצט. אויף אַן ענלעכן אופֿן האָבן די דײַטשע ייִדן זיך באַזעצט אין די דרומדיקע שטאַטן פֿון אַמעריקע.

קיין מאַסן ייִדן זענען אָבער נישט געלאָפֿן אַהין צו וווינען. ערשט אינעם 20סטן יאָרהונדערט האָט די קהילה זיך אָרגאַניזירט, געשאַפֿן סינאַגאָגעס אין די שטעט באַנגאָר און פּאָרטלאַנד. פּאָרטלאַנד איז געוואָרן דער גרעסטער ייִדישער צענטער אין מיין און מען האָט זי אָנגערופֿן „די ירושלים פֿונעם צפֿון”. אַן ערך 14,000 ייִדן וווינען הײַנט אינעם שטאַט. 

דורך דער אינטערנעץ באַקומט מען טאָג אײַן, טאָג אויס, רשימות, מיט עפּעס אַ רעקלאַמע געצילט אויף די מיליאָנען אַמעריקאַנער, וואָס דערנענטערן זיך צו זייער פּענסיע. לשמל, וווּ זענען די 10 בעסטע ערטער, וווּ מע זאָל וווינען אויף דער עלטער? אין וועלכע שטעט לעבט מען צום לענגסטן? די גרעסטע שטאָט אין מיין, פּאָרטלאַנד, געפֿינט זיך געוויינטלעך נישט אויף די דאָזיקע רשימות, ווײַל די ווינטערס דאָרט געדויערן לאַנג. בײַ זיי, די מיינער, זאָגט מען, אַז דער טאָג איז אַ קאַלטער נאָר ווען סע ווערט קעלטער פֿון 10—15 גראַד פֿאַרענהײַט. אָבער כאָטש פּאָרטלאַנד געפֿינט זיך נישט אויף די „בעסטע” רשימות, האָט זיך פֿאַרשפּרייט די בשׂורה, אַז אין דער שטאָט קען מען זיך אויסלעבן די יאָרן מיט אַלע באַקוועמלעכקייטן, מיט אַן אַקטיוון קולטור־לעבן און פֿרײַנדלעכע שכנים.

במשך פֿון אַ וואָך האָב איך זיך באַקענט מיט כּלערליי ייִדן אין מיין, וואָס האָבן זיך דאָרטן באַזעצט צוליב פֿאַרשיידענע טעמים. אין פּאָרטלאַנד וווינט די משפּחה פּערלמאַן, וואָס איז באַקאַנט ווי אַ זינגענדיקע, טאַנצנדיקע משפּחה, בפֿרט פֿון שאָטלענדישער מוזיק. זייער גרופּע הייסט „הײַלאַנד־סאָלס” און זיי טרעטן אויף איבער נײַ־ענגלאַנד און אַנדערע שטעט אין אַמעריקע. די משפּחה קומט אויך אין „קלעזקאַנאַדע‟, כּדי זיך צו לערנען מער וועגן ייִדישער מוזיק, טענץ און קולטור. פֿאַר די טאַטע־מאַמע, די טאַנצלערערין לאָראַ סקאַט און דער פֿידלער עד פּערלמאַן, איז פּאָרטלאַנד געווען אַן אויסערגעוויינטלעך אָרט אויפֿצוהאָדעווען זייערע קינדער, און נאָך און נאָך יונגע ייִדישע משפּחות קומען איצט אַהין צו פֿירן אַ מער רויִק לעבן.

מע קען דאַוונען אין דרײַ שילן אין פּאָרטלאַנד. די עלטסטע — „שערי־תּפֿילה‟ — איז געגרינדעט געוואָרן אין 1904 און איז אַ מאָדערן־אָרטאָדאָקסישע שיל. ס׳רובֿ מיינער ייִדן זענען נישט פֿרום, כאָטש דער ברעזנער רבי האָט געוווינט אין פּאָרטלאַנד אין די 1920ער יאָרן.

צוויי שעה פֿון פּאָרטלאַד איז די שטאָט אָובערן, מיט איר ”צווילינג־שטאָט‟, לויִסטאָן, אויף דער אַנדערער זײַט טײַך. אַ מאָל איז אָובערן געווען אַ לעבעדיקע שטאָט פֿאַר מילן, וואָס האָבן פּראָדוצירט טעקסטילן; אָבער ווי אַלע אַנדערע מילן־שטעט אין נײַ־ענגלאַנד איז די אינדוסטריע צו ביסלעך אויסגעשטאָרבן. הײַנט געפֿינען זיך צוויי גוטע שפּיטעלער אין אָובערן, און בייטס־קאָלעדזש אין לויִסטאָן. דאָס האַלט בײַם לעבן די צוויי שטעט און ציט צו ייִדישע דאָקטוירים און פּראָפֿעסאָרן. לעצטנס איז פּאָרטלאַנד געוואָרן אַזוי טײַער, אַז קינסטלער, צווישן זיי — ייִדן, קומען אַהין צו אַרבעטן אין גרעסערע, און ביליקערע סטודיאָס. 

קיין אָובערן זענען פֿאַר אַ יאָרן געקומען וווינען די מוזיקער ליסאַ מייערס און סרולי דרעזדנער מיט זייערע קינדער ווײַל די „טעמפּל־שלום‟־שיל, אַ קאָנסערוואַטיווע אָבער אומאָפּהענגיקע סינאַגאָגע, האָט אים אָנגעשטעלט ווי זייער רבֿ. אַזאַ מציאה — דער מנין האָט באַקומען מיט איין מאָל סײַ אַ רבֿ, סײַ אַ חזן, סײַ אַ קלעזמער! „טעמפּל־שלום‟ איז געשאַפֿן געוואָרן אין 1982 און הרבֿ דרעזדנער איז אין גיכן אַרײַנגעצויגן געוואָרן אינעם געזעלשאַפֿטלעכן לעבן פֿון דער שטאָט. למשל, ער דינט אויך אין דער פּאָליציי ווי אַ „טשאַפּלין‟, און צינדט אָן דאָס חנוכּה־לעמפּל פֿאַר דער גאַנצער שטאָט.

ווען מע טראַכט וועגן דעם שטאַט מיין און וווּ צו פֿאַרברענגען די וואַקאַציעס, האָט מען אין זינען, געוויינטלעך, דעם נאַציאָנאַלן פּאַרק אַקאַדיע; אַ ריזיקער פּאַרק מיט בערג, שיינע סטעזשקעס, און צענדליקער אָזערעס, וווּ מע שווימט און מע שיפֿלט זיך. ייִדן פֿון ניו־יאָרק, קאָנעטיקאָט און פּענסילווייניע האָבן אָנגעהויבן קויפֿן לאַנד און הײַזער אין מיין צו פֿאַרברענגען די זומערן מיט 40 יאָר צוריק. עטלעכע באַקאַנטע אונדזערע, ייִדן, שוין פּענסיאָנירטע, האָבן זיך אַריבערגעצויגן קיין פּאָרטלאַנד צו זײַן נאָענט צו זייער טאָכטער און אייניקלעך, אָבער נאָך פֿריִער האָבן זיי געקויפֿט אַ בײַדל לעבן אַ גרויסער אָזערע, און דאָרטן האָט מען פֿאַרבראַכט די זומערן. דערנאָך, האָט מען אויפֿגעבויט אַ „פּאַלאַץ” אויף אַ באַרג, וואָס קוקט אַראָפּ אויפֿן נאַציאָנאַלן פּאַרק. אַנדערע ייִדישע באַקאַנטע אונדזערע זענען געקומען אַהין צוליב פּרנסה. סעם קאָפּלאָן איז אַ לאַנדשאַפֿט־אַרכיטעקט און דער נאַציאָנאַלער פּאַרק־אינסטאַנץ גיט אים גרויסע פּראָיעקטן אויסצופֿירן אינעם פּאַרק.

 אַמאָל איז מיין געווען בלויז די טעריטאָריע פֿון די אַמעריקאַנער „אַריסטאָקראַטיע” ווי די ראָקערפֿעלערס, אָבער הײַנט טרעפֿט מען אומעטום ייִדן, סײַ אויף וואַקאַציע, סײַ שטענדיקע אײַנוווינער, און מע קען זיי מקנא זײַן זייער לעבן.