אַ דערמאָנונג וועגן סטאַליניסטישע גזירות

A Reminder of Stalinist Repressions


פֿון גענאַדי עסטרײַך

Published August 21, 2015, issue of September 18, 2015.

די טעג האָב איך, זוכנדיק אין אינטערנעץ גאָר אַנדערע זאַכן, זיך אָנגעשטויסן אויף אַ רשימה רעפּרעסירטע תּושבֿים פֿון דער ייִדישער קאָלאָניע נײַ־זלאַטאָפּאָל, אין אוקראַיִנע, וווּ מײַנע עלטערן האָבן געוווינט ביז דער מלחמה. וועגן דער צײַט פֿון בלוטיקע סטאַליניסטישע „רייניקונגען‟, בפֿרט אין 1937 — דעם שרעקלעכסטן יאָר, האָב איך פֿון זיי ניט איין מאָל געהערט. איינער פֿון די רעפּרעסירטע, דוד גאָסטינסקי, האָט געשפּילט אַ ממשותדיקע ראָלע אין מײַן לעבן.

בערך אין יאָר 1970 איז ער, „חבֿר גאָסטינסקי‟, ווי מײַנע עלטערן האָבן אים גערופֿן לויט זייער פֿאַרמלחמהדיקן שטייגער, געקומען קיין זאַפּאָראָזשע, וווּ מיר האָבן געוווינט. דאָס איז געווען זייער ערשטע באַגעגעניש זינט 1937, ווען גאָסטינסקין האָט מען אַרעסטירט. פֿון אים האָב איך צום ערשטן מאָל דערהערט אַ פּרטימדיקע געשיכטע פֿון אַן אומשולדיקן מענטשן, וואָס זײַן לעבן איז אין גאַנצן איבערגעקערט געוואָרן. געשען איז עס נאָר, ווײַל ער האָט אַרויסגערופֿן עפּעס אַ חשד, זײַענדיק אַ פּוילישער ייִד. ער האָט געגנבֿעט די פּויליש־סאָוועטישע גרענעץ, כּדי זיך צו באַטייליקן אין דער בויונג פֿון דער קאָמוניסטישער צוקונפֿט. צו אַזעלכע לײַט „פֿון יענער זײַט גרענעץ‟ פֿלעגט מען זיך תּמיד באַזונדערס צוקוקן.

אין מײַן לעבן האָט גאָסטינסקי איבערגעלאָזט אַ שפּור (און איך האָב שוין וועגן דעם אַ מאָל געשריבן) דורכן שיקן אונדז די וואַרשעווער ייִדישע צײַטונג „פֿאָלקס־שטימע‟. אַ דאַנק זײַנע אַמאָליקע פּוילישע פֿרײַנד, האָט ער עס באַקומען אין נאָוואָסיבירסק — דאָרטן, אין סיביר, האָט מען אים דערלויבן זיך צו באַזעצן נאָך דעם, ווי ער האָט געהאַט אָפּגעשמאַכט לאַנגע יאָרן אין די לאַגערן. אונדז פֿלעגט ער גלײַך איבערשיקן צו אַ צענדליק איבערגעלייענטע נומער; און מיך האָט דווקא אָט די צײַטונג צוגעוווינט צו לייענען אויף ייִדיש. זי איז מיר דעמאָלט געווען ניט צו פֿאַרגלײַכן אינטערעסאַנטער פֿון דעם מאָסקווער זשורנאַל „סאָוועטיש היימלאַנד‟.

מיר האָט זיך פֿאַרגעדענקט, אַז אַ תּירוץ צו באַשולדיקן גאָסטינסקין האָט מען געפֿונען אין זײַן „פֿאַרבינדונג‟ מיט אַ ייִדיש־דײַטשישן דאָקטער, וואָס איז אַנטלאָפֿן פֿון די נאַציס קיין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד. דעם דאָקטער האָט מען געשיקט אין נײַ־זלאַטאָפּאָל צו אַרבעטן אין שפּיטאָל, און די היגע פּאַרטיייִשע מנהיגים האָבן געבעטן גאָסטינסקין, וואָס האָט געקענט רעדן דײַטש, ער זאָל העלפֿן דעם פּליט. דער סוף איז געווען — אויף וויפֿל די געשיכטע האָט זיך אָפּגעלייגט אין מײַן זכּרון — אַז אַרעסטירט האָט מען ביידע. דעם דײַטשישן ייִד האָט מען באַשולדיקט ווי אַ דײַטשישן שפּיאָן, און גאָסטינסקין — ווי אַ בעלפֿער זײַנעם. איצט, אַ דאַנק דער אינטערנעץ־אינפֿאָרמאַציע, האָב איך באַקומען אַ באַווײַז, אַז קיין באָבע־מעשׂיות האָט מען מיר ניט דערציילט.

דעם דאָקטער, יוליוס קראָמבאַך, וואָס איז געבוירן געוואָרן אין יאָר 1900 אין בערלין, האָט מען טאַקע אַרעסטירט דעם 24סטן אויגוסט 1937. אין אַ וואָך אַרום, דעם 1טן סעפּטעמבער, איז געקומען דוד גאָסטינסקיס ריי צו ווערן פֿאַרשפּאַרט. הײַנט ווייס איך, אַז ער איז געבוירן געוואָרן אין 1905 אין לאָדז. פֿאַר דער אויסגעטראַכטער „פֿאַרבינדונג‟ האָט ער באַקומען צען יאָר לאַגערן. רעהאַביליטירט האָט מען אים אַזש אין צוואַנציק יאָר אַרום.

גאָסטינסקי און מײַן טאַטע האָבן פֿאַרענדיקט פֿאַרשיידענע אוניווערסיטעטן, אין פֿאַרשיידענע שטעט — מאָסקווע און זשיטאָמיר, אָבער קיין נײַ־זלאַטאָפּאָל זײַנען זיי געקומען אַרבעטן ווי לערער אין דעם זעלבן יאָר 1931. קיין נאָענטע פֿרײַנד זײַנען זיי, דאַכט זיך, ניט געווען, אָבער אין דעם טאָג פֿון גאָסטינסקיס אַרעסט זײַנען זיי צופֿעליק געווען צוזאַמען. דער טאַטע האָט זיך צו יענער צײַט אַרויפֿגעאַרבעט און איז געוואָרן דער שעף פֿון די לערן־אַנשטאָלטן אין נײַ־זלאַטאָפּאָל און די אַרומיקע דערפֿער. האָט זיך גאָסטינקי געפֿונען אין זײַן ביוראָ צוליב עפּעס אַן ענין און, ווי זיי ביידע, גאָסטינקי און דער טאַטע האָבן זיך דערמאָנט, האָט זיך אין דער טיר פּלוצעם באַוויזן אַ מיליציאָנער (פּאָליציאַנט) און זייער העפֿלעך געזאָגט, אויף ייִדיש פֿאַרשטייט זיך: „חבֿר גאָסטינסקי, מע רופֿט אײַך אַהער אויף אַ מינוט‟. און שוין.

אין אַ געוויסן זין, איז גאָסטינסקי געווען אַ בר־מזל. אַזוי האָט ער געזאָגט דעמאָלט, ווען ער איז געווען בײַ אונדז צו גאַסט אין זאַפּאָראָזשע, בערך אין 1970. ס’רובֿ לאַגערניקעס האָבן דאָך ביז דער באַפֿרײַונג ניט דערלעבט. מע האָט פּשוט פֿיזיש ניט אויסגעהאַלטן די אוממענטשלעכע באַדינגונגען פֿון אַרבעטן אין די שאַכטעס (מינעס). אָבער גאָסטינסקין, אַ געבילדעטן מענטשן, האָט מען אונטער דער ערד ניט געשיקט; אים האָט מען אַוועקגעזעצט צו פֿירן בוכהאַלטערישע און אַנדערע פּאַפּירן, און דאָס האָט אים געראַטעוועט.

אַ סבֿרא, אַז איך וועל זיך קיין מאָל ניט דערוויסן, וואָס איז געוואָרן מיטן ייִדיש־דײַטשישן דאָקטער יוליוס קראָמבאַך. עס שטייט געשריבן, אַז אים האָט מען אין פֿעברואַר 1938 פֿאַרמישפּט צום „אַרויסשיקן פֿון סאָוועטן־פֿאַרבאַנד‟, אַ פּנים — קיין דײַטשלאַנד. דאָס הייסט, אַז זײַן שאַנס צו בלײַבן לעבן איז געווען גאָר אַ נישטיקער.