גילגולים פֿון ייִדישיזם

Transformations of Yiddishism

פּראָפֿ׳ יהושע קאַרליפּ און זײַן נײַ בוך „די טראַגעדיע פֿון אַ דור‟
פּראָפֿ׳ יהושע קאַרליפּ און זײַן נײַ בוך „די טראַגעדיע פֿון אַ דור‟

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published August 26, 2015, issue of September 18, 2015.

ייִדישיזם װי אַן אידעאָלאָגיע און געזעלשאַפֿטלעכע באַװעגונג, איז אַרױסגעװאַקסן פֿון די אידעיִשע זוכענישן בײַ דער ייִדישער אינטעליגענץ אין צװײ אימפּעריעס — דער רוסישער און דער עסטרײַך־אונגאַרישער. מען קאָן אַפֿילו טענהן, אַז אין תּוך איז דאָס אױך געװען אַ מין ייִדישער „אימפּעריאַליזם‟, אַן אוטאָפּישער חלום פֿון אױפֿבױען אַ טראַנס־נאַציאָנאַלע „ייִדישע מלוכה‟ אין גלות. און די פּראָבלעם מיטן דאָזיקן חלום איז געװען דװקא דאָס, װאָס אידעיִש איז ער פֿאַרבליבן שטעקן אין דער אימפּערישער תּקופֿה פֿון פֿאַר דער ערשטער װעלט־מלחמה.

דאָס נײַע בוך פֿון יהושע קאַרליפּ, „די טראַגעדיע פֿון אַ דור‟, איז אַ פֿאַרגלײַכיקע אינטעלעקטועלע ביאָגראַפֿיע פֿון דרײַ צענטראַלע פֿיגורן אין דער ייִדישיסטישער באַװעגונג: זעליג קלמנאָװיטש, אליהו טשעריקאָװער און ישׂראל עפֿרױקין. דערבײַ באַהאַנדלט דאָס בוך ניט דעם גאַנצן לעבנסװעג פֿון יעדן, נאָר בלױז צװײ שליסל־פּעריאָדן — דעם אָנהײב פֿון זײער טעטיקײט און די יאָרן פֿון דער צװײטער װעלט־מלחמה.

קלמנאָװיטש, טשעריקאָװער און עפֿרױקין האָבן געשטאַמט פֿון פֿאַרשידענע סבֿיבֿות און זײַנען געקומען צו ייִדיש מיט פֿאַרשידענע װעגן. אַזױ אָדער אַנדערש זײַנען זײ באַװירקט געװאָרן דורך דער מפּלה פֿון דער רוסישער רעװאָלוציע פֿון 1905. די ביטערע דערפֿאַרונג פֿון פּאָגראָמען און דער פּאָליטישער רעאַקציע האָט דערװיזן, אַז ייִדן דאַרפֿן זיך פֿאַרלאָזן אױף אײגענע כּוחות און זוכן אײגענע װעגן אין דער צוקונפֿט. עס האָבן זיך באַװיזן קלענערע און גרעסערע פּאַרטײען און באַװעגונגען מיט פֿאַרשידענע פּראָגראַמען פֿאַר ייִדישן נאַציאָנאַלן אױפֿלעב, און דער שפּראַך–ענין האָט דערבײַ געשפּילט אַ היפּשע ראָלע.

קאַרליפּ אַנטפּלעקט די קאָמפּליצירטע און צומאָל פֿאַרפּלאָנטערטע אידעיִשע דרכים פֿון יעדן דענקער. אַזױ אָדער אַנדערש האָבן זײ אַלע פֿאָרגעשטעלט די ייִדישע צוקונפֿט װי אַ מין נאַציאָנאַל־קולטורעלע אױטאָנאָמיע לױט דער סכעמע, װאָס מען האָט אַנטװיקלט אין עסטרײַך און רוסלאַנד. דערבײַ האָבן זײ געגלייבט, װי דאָס רובֿ מיזרח־אײראָפּעיִשע ייִדישע דענקער פֿון יענער צײַט, אַז די מלוכישע גרענעצן װעלן בלײַבן אָן שינויים, אָבער דער פּאָליטישער רעזשים װעט װערן מער דעמאָקראַטיש.

די אינערלעכע טרײַבקראַפֿט פֿון די דאָזיקע אידעיִשע זוכענישן סײַ אין דער ייִדישער און סײַ אין דער העברעיִשער קולטור איז געװען די שפּאַנונג צװישן דעם כּמו־רעליגיעזן גלױבן אין קולטור, װי אַ װעג צו גאולה און דעם אױסגעשפּראָכענעם װעלטלעכן מהות פֿון דער דאָזיקער קולטור. יונגע חסידים פֿון ייִדיש און העברעיִש אין אײראָפּע, אַמעריקע און ארץ־ישׂראל האָבן זיך מיט ברען גענומען בױען נײַע קולטורעלע אינסטיטוציעס און אַנטװיקלען ליטעראַטור, טעאַטער און דערציִונג אױף די ייִדישע שפּראַכן, װי אַ יסוד פֿאַרן נײַעם נאַציאָנאַלן קיִום.

די ייִדישיסטישע באַװעגונג האָט דערגרײכט איר שפּיץ אין קיִעװ, בעת דער קורצער און שטורעמדיקער צײַט פֿון דער אומאָפּהענגיקער אוקראַיִנע צװישן 1917 און 1919. אױף אַ װײַלע איז קיִעװ געװאָרן אַ װעלטשטאָט פֿאַר ייִדיש, און אַ בולטע ראָלע האָבן דערבײַ געשפּילט די דרײַ העלדן פֿון קאַרליפּס בוך. אָבער מיט דעם אָנקומען פֿון די סאָװעטן אין 1919 איז געװאָרן קלאָר, אַז קײן אומאָפּהענגיקע ייִדישע קולטור װעט די נײַע דיקטאַטאָרישע מאַכט ניט דערלאָזן, און דאָס רובֿ ייִדישע כּלל־טוער און ליטעראַטן זײַנען אַװעק אין פֿאַרשידענע לענדער.

קלמנאָװיטש איז געװען דער אײנציקער, װאָס איז פֿאַרבליבן אין מיזרח–אײראָפּע; צוערשט, אין ליטע און לעטלאַנד, און זינט 1929 איז ער געװאָרן דער ראָש פֿון דער פֿילאָלאָגישער סעקציע אין „ייִװאָ‟, אין װילנע. טשעריקאָװער האָט געפֿונען זײַן שליחות װי אַ כראָניקער פֿון ייִדישע פּאָגראָמען אין אוקראַיִנע און אַריבערגעפֿירט זײַן אַרכיװ קײן פּאַריז. עפֿרױקין איז געװאָרן אַ ייִדישער כּלל־טוער און געשעפֿטסמאַן אין בערלין און דערנאָך אין פּאַריז.

קאַרליפּ לאָזט אַדורך כּמעט צװאַנציק יאָר פֿון שלום, און מיר טרעפֿן אונדזערע העלדן װידער אין 1939, װען זײ באַטײליקן זיך אינעם נײַ־געגרינדעטן זשורנאַל „אױפֿן שײדװעג‟. דאָס איז געװען שױן דער סאַמע ערבֿ פֿון דער צװײטער װעלט־מלחמה, װען עס איז קלאָר געװאָרן, אַז דער גאַנצער פּראָיעקט פֿון גלות־נאַציאָנאַליזם אין אײראָפּע האָט ניט קײן צוקונפֿט. קאַרליפּ באַשרײַבט די פּאָזיציע פֿונעם זשורנאַל װי „צוריק אין געטאָ‟, אַ ביטערע אַנטױשונג אין דער השׂכּלה און עמאַנציפּאַציע. די דאָזיקע קריטיק איז געװען פֿון אַ װעלטלעכן נאַציאָנאַליסטישן, ניט פֿון אַ רעליגיעזן שטאַנדפּונקט. נאָך אַ גרעסערער פּאַראַדאָקס איז געװען די האָפֿענונג, אַז די סכּנה פֿון נאַציזם קאָן העלפֿן צו פֿאַרשטאַרקן דעם ייִדישן כּלל־באַװוּסטזײַן.

די ראַדיקאַלע פּאָזיציע פֿון „אױפֿן שײדװעג‟ האָט גורם געװען קריטיק מצד שמעון דובנאָװ. ער האָט דערזען דאָ „שטימונגען פֿון ייִאוש און רעזיגנאַציע, הירהור־תּשובֿה און גאָט־זוכענישן‟ אינעם מאָמענט, װען מען דאַרף רופֿן צום קאַמף קעגן פֿאַשיזם און נאַציזם אױף אַלע פֿראָנטן. דובנאָװן האָט דערװידערט טשעריקאָװער: „אױפֿן שײדװעג שטײט איצט די גאַנצע װעלט, אַלטע געטער און גלױבנס װערן צעטראָטן, די דעמאָקראַטיע לעבט איבער אַ גײַסטיקן קריזיס‟. און דער קריזיס הײסט, האָט טשעריקאָװער ממשיך געװען, אַז מען דאַרף דװקא איצט מאַכן אַ חשבון–הנפֿש און פֿון דאָס נײַ קריטיש אָפּשאַצן די גאַנצע מאָדערנע תּקופֿה.

טשעריקאָװער און עפֿרױקין האָבן געהאַט אַ גוט מזל ניצול צו װערן פֿון פֿראַנקרײַך, אָבער קלמנאָװיטש איז פֿאַרבליבן אין װילנע. צו יענער צײַט איז ער געװען ביטער אַנטױשט אין דעם ייִדישיסטישן חלום. דאָס לעצטע װערק זײַנס, דאָס געטאָ־טאָגבוך, האָט ער אָנגעשריבן אױף העברעיִש. ספּעציעל שאַרף האָט ער קריטיקירט די סאָװעטישע ייִדישע קולטור, װאָס ער האָט געהאַלטן פֿאַר אַ דירעקטן המשך פֿון דער השׂכּלה; דװקא דער סאָװעטישער שרײַבער דער נסתּר, װאָס האָט געקענט קלמנאָװיטשן פֿון די קיִעװער יאָרן, איז באַגײַסטערט געװאָרן דורך זײַן געשטאַלט און האָט גענוצט געװיסע פּרטים און מאָטיװן פֿון קלמנאָװיטשס ביאָגראַפֿיע אין דער דערצײלונג „מלך מאַגנוס‟.