מענטשן און געשעענישן

איך, אַ קינד פֿון לעבן־געבליבענע עלטערן

Growing Up as a Child of Holocaust Survivors

פֿון בעלאַ בריקס־קלײַן

ווען די הייליקע „ימים הנוראים‟ דערנענטערן זיך, קומט אויף מיר אַ שווערע שטימונג, ווײַל אין אָט דער צײַט זײַנען אַוועק אין דער אייביקייט ביידע מײַנע עלטערן. מײַן טאַטע, דער חורבן־שרײַבער ירחמיאל בריקס, איז ניפֿטר געוואָרן חול המועד סוכּות ט״ז תשרי תשל״ח מיט 41 יאָר צוריק, און מײַן מאַמע, הינדע אתיה (פֿון דער היים — וואָלף), איז באַערדיקט געוואָרן ערבֿ ראש־השנה תּשס”א מיט 15 יאָר צוריק. ביידע ליגן זיי אין ירושלים, אויפֿן הר־הזיתים.

אין דער דאָזיקער טרויעריקער צײַט, קלער איך זיך טיפֿער אַרײַן אין מײַנע קינדער־יאָרן. איך דערמאָן זיך אין אונדזער וואַרעמער ייִדישער היים; ווי אַזוי מײַנע עלטערן האָבן אונדז דערצויגן, אין דעם חילוק צווישן זיי בײַ זייער אויסבליק צום לעבן. ביידע האָבן זיי איבערגעלעבט דעם נאַצישן גיהנום און על־פּי־נס געבליבן לעבן. מײַן טאַטע, אַ פּוילישער ייִד, האָט געהונגערט 4 יאָר אין דער לאָדזשער געטאָ, דערנאָך געווען אין אוישוויץ און אַרבעטס־לאַגערן. מײַן מאַמע, אַ רומענישע, האָט איבערגעלעבט אוישוויץ און בערגען־בעלזען. ביידע האָבן פֿאַרלוירן כּמעט די גאַנצע משפּחה.

זיי האָבן זיך ניט געקענט פֿאַר דער מלחמה. נאָך דער באַפֿרײַונג האָבן זיי זיך געטראָפֿן אין שוועדן, וווּ דער „רויטער קרייץ‟ האָט זיי איבערגעפֿירט פֿון פֿאַרשיידענע ערטער. זיי האָבן חתונה געהאַט אין דער גרויסער שיל אין שטאָקהאָלם. מײַן שוועסטער מרים־סערל און איך, ביילע, זענען דאָרט געבוירן געוואָרן. מײַן טאַטע האָט געפֿירט אַ קאָרעספּאָנדענץ מיט מאַקס ווײַנרײַך און די משפּחה האָט עמיגרירט קיין אַמעריקע דורכן „הײַאַס‟, ספּאָנסירט פֿון ייִוואָ.

מיר זײַנען געווען אַ משפּחה פֿון פּליטים, נײַ־געקומענע „גרינע‟ אינעם גאָלדענעם לאַנד, ווײַט פֿון די מיזרח־אייראָפּעיִשע שורשים. פֿאַרן טאַטן איבערהויפּט איז געווען זייער וויכטיק, אַז זײַנע טעכטער זאָלן קענען ייִדיש. אין דער היים האָבן מיר גערעדט נאָר ייִדיש. דער טאַטע איז זייער שטרענג געווען מיט דעם און פֿאַרבאָטן מיר זאָלן רעדן ענגליש אין דער היים. איך האָב ענגליש געלערנט נאָר אין קינדערגאָרטן, אָבער דער טאַטע אַליין האָט ניט געוואָלט זיך לערנען ענגליש. ער האָט געוואָלט אָפּהיטן זײַן ייִדישן וואָקאַבולאַר. ווען כ’האָב אים אַ מאָל געפֿרעגט וועגן דעם, האָט ער מיר דערקלערט, אַז ער האָט מורא, אַז עס וועט זיך אויסמעקן בײַ אים זײַן ייִדישער ווערטער-אוצר. ער האָט געגלייבט, אַז יעדעס ענגליש וואָרט וואָס גייט אַרײַן אין זיין מוח, שטויסט אַרויס אַ ייִדיש וואָרט.

מײַן מאַמע, להיפּוך, האָט יאָ געוואָלט זיך לערנען ענגליש און זיך „אַמעריקאַניזירן‟. איך געדענק, אַז אין די ערשטע יאָרן איז זי אין אָוונט געגאַנגען זיך לערנען אין „נײַט סקול‟, מיט אַנדערע נײַ-געקומענע דערוואַקסענע אימיגראַנטן. זי האָט זיך גיך צוגעפּאַסט צו דער נײַער געזעלשאַפֿט. מײַן טאַטע — נישט. נאָך דער מלחמה, נישט געקוקט אויף דעם, וואָס ער האָט געלעבט און געשאַפֿן 29 יאָר אין ניו־יאָרק, מיין איך, אַז דער טאַטע איז קיינמאָל נישט אַרויס פֿון געטאָ. עס האָט אויף אים אַזוי שטאַרק געווירקט דאָס איבערגעלעבטע, אַז די געדאַנקען האָבן אים באַהערשט אויפֿן גאַנצן לעבן ביז זײַן לעצטן טאָג.

איך געדענק אין 1972, זומערצײַט, זענען מיר געווען אין מאָנטיסעלאָ אין די בערג פֿון צפֿון ניו־יאָרק און געוואַרט אויף אַן אויטאָבוס, איך זאָל צוריקפֿאָרן אין שטאָט. ס’איז געווען אַ פּרעכטיקער טאָג. די זון האָט געשײַנט, די בלומען האָבן געבליט, אַלץ אַרום האָט געאָטעמט מיט רו. פּלוצעם גייט דער טאַטע אַוועק אין אַ זײַט, רײַסט אַראָפּ אַ צווײַגעלע פֿון אַ בוים, ברענגט עס מיר, און זאָגט: „זעסט, ביילע, דאָס האָט מען געגעסן אין געטאָ!‟ ווען מיר האָבן זיך צעשיידט עטלעכע מינוט שפּעטער, געדענק איך, אַז זיצנדיק אין אויטאָבוס, האָב איך זיך שטילערהייט צעוויינט. כ’האָב ערשט דעמאָלט פֿאַרשטאַנען, אַז ער האָט ניט געקאָנט הנאה האָבן פֿונעם לעבן; אַפֿילו אין אַזאַ שיינעם טאָג האָט ער זיך ניט געקאָנט באַפֿרײַען פֿון די שווערע געדאַנקען, און אים אַרויסשלעפּן פֿון דער געטאָ.

פֿאַר ביידע עלטערן איז געווען זייער וויכטיק ניט איבערצורײַסן די דורות־קייט. מײַן מאַמע האָט אײַנגעפֿירט אַ טראַדיציאָנעלע ייִדישע היים. מיר האָבן געהאַט אַ כּשרע קיך. פֿרײַטיק איז געווען בײַ אונדז קבלת־שבת, מײַן מאַמע האָט אָנגעצונדן די שבת־ליכט, מײַן טאַטע האָט געמאַכט קידוש אויף אַן אַשכּנזישן לשון־קודש, און המוציא איבער די צוויי חלות. דערנאָך האָבן מיר געגעסן די גאָלדענע יויך מיט לאָקשן אָדער מיט רײַז און פֿאַרענדיקט מיט אַ קאָמפּאָט. אָבער דער קבלת־שבת האָט ניט געשטערט, אַז נאָך דעם זאָלן מיר עפֿענען די טעלעוויזיע אָדער צומאָרגנס שבת אין דער פֿרי זאָל מײַן טאַטע גיין קויפֿן אַ ייִדישע צײַטונג אינעם קיאָסק אויף בראָדוויי. מוצאי־שבת האָט די מאַמע אונדז אַרומגענומען און צוזאַמען האָבן מיר געזונגען „גאָט פֿון אַבֿרהם‟.

אונדזער משפּחה־לעבן האָט זיך געדרייט אַרום דעם טאַטנס שרײַבן. כּמעט יעדן טאָג איז ער געזעסן אין וווין-צימער בײַם גרויסן טיש און דאָרט איבערגעפֿירט זײַנע שאַפֿונגען אויף פּאַפּיר, איבערלעבנדיק מיט טרערן און יסורים דעם צער פֿון זײַנע העלדן אין אוישוויץ און אין דער לאָדזשער געטאָ. נאָך זײַן ענדיקן אַ קאַפּיטל, האָט ער אונדז צוזאַמענגערופֿן און עס פֿאָרגעלייענט. אַפֿילו ווען איך בין גאַנץ קליין געווען, האָב איך זיך שטילערהייט צוגעהערט און פֿאַרשטאַנען, אַז ס’איז עפּעס וויכטיקס. מײַן טאַטע האָט כּסדר גערעדט און דערציילט וועגן הונגער, קלעפּ און אַנדערע שוידערלעכע עפּיזאָדן. מײַן מאַמע האָט כּמעט בכלל ניט דערמאָנט אירע שווערע איבערלעבונגען אין אוישוויץ און אין בערגען־בעלזען. אַ מאָל, ווען דער טאַטע האָט עפּעס דערציילט, האָט די מאַמע אים געזאָגט, אַז מיר זײַנען צו יונג צו הערן זײַנע גרוילעכע מעשׂיות. האָט מײַן טאַטע פֿעסטגעשטעלט: „נײַן! זיי מוזן עס וויסן!‟

חינוך איז געווען זייער וויכטיק אין מײַן טאַטנס אויגן און מיר האָבן געלערנט אין די בעסטע ישיבֿות: מײַן שוועסטער אין „ראַמאַז‟, און איך אין „ישיבת אור תּורה‟, וווּ מײַן טאַטע האָט אָראַנזשירט פֿאַר אונדז סטיפּענדיעס. אַלע יאָרן האָב איך זיך געלערנט מיט אַמעריקאַנער קינדער פֿון מאַנהעטן און זיך געפֿילט „אַנדערש‟, ניט אַזוי ווי זיי. יענע האָבן געהאַט טאַטעס, וואָס האָבן געאַרבעט בײַ פֿוטער-מאַנטלען, בריליאַנטן, אאַז”וו. מײַנע עלטערן זײַנען געווען אָרעם, גאָרניט פֿאַרמאָגט, געקומען מיט ליידיקע הענט קיין אַמעריקע; זיי האָבן ניט געקאָנט גוט רעדן ענגליש. מײַן מאַמע פֿלעגט מיך אָנטאָן ווי אַ מיזרח-אייראָפּעיִש מיידעלע, איך האָב אַפֿילו געהאַט צוויי לאַנגע צעפּלעך. די מאַמעס פֿון די אַנדערע קינדער זײַנען געווען אויסגעפּוצט מיט „מייק-אַפּ‟, זענען באַצירט געווען מיט גאָלד און דימענטן, געטראָגן נײַע מלבושים. מײַן מאַמע — ניט. זי איז געווען אַ צניעותדיקע און, אַחוץ ליפּסטיק און אַ ביסל רוזש, האָט זי זיך נישט געפֿאַרבט.

יעדן אָוונט איז מײַן טאַטע געזעסן מיט מיר און מיט גרויס געדולד, מיך געלערנט שרײַבן און לייענען ייִדיש פֿון וואַרשאַווסקיס אַלף־בית־ביכעלע, און אויך געזונגען מיט מיר ייִדישע לידער. אין די שפּעטערדיקע יאָרן, האָב איך אים אַרויסגעהאָלפֿן מיט זײַן ענגלישער קאָרעספּאָנדענץ. ער האָט אָפּגעהיט יעדעס שטיקעלע פּאַפּיר, יעדעס בריוועלע געזאַמלט, און מיר געזאָגט: „דאָס איז אַ דאָקומענט. דאָס איז געשיכטע‟. הײַנט געפֿינען זיך די אַלע בריוו אינעם ייִוואָ-אַרכיוו.

אַחוץ זײַן שרײַבן און לייענען אַ ייִדישע צײַטונג, האָט מײַן טאַטע ניט געהאַט קיין אַנדער צײַטפֿאַרברענג. ווען ער האָט נישט געשריבן אָדער נישט געלייענט, פֿלעגט ער זיך צוהערן צו דער ייִדישער ראַדיאָ־סטאַציע WEVD. מײַן מאַמע האָט פֿאַרמאָגט גאָלדענע הענט, און האָט אויסגענייט טישטיכער, געשטריקט, געגרייט אַלערליי האַנטאַרבעט.

הײַנט, פֿונעם קוק-ווינקל פֿון אַ דערוואַקסענער פֿרוי, גלייב איך, אַז די אייגנשאַפֿטן פֿון ביידע מײַנע עלטערן האָבן זיך איבערגעגעבן צו מיר. פֿון איין זײַט, בין איך ממשיך מײַן טאַטנס מיסיע אָפּצוהיטן די ייִדישע שפּראַך, ליטעראַטור און קולטור; פֿאַראייביקן דעם זכּרון פֿון די אומשולדיקע קרבנות, ניט צולאָזן די וועלט זאָל פֿאַרגעסן דעם חורבן, וואָס די נאַציס האָבן געבראַכט אויפֿן ייִדישן פֿאָלק. פֿון דער צווייטער זײַט, ”האָב איך איבערגענומען מײַן מאַמעס ווילן צו לעבן אויף ס׳נײַ, דינאַמיש צו גיין ווײַטער, תּמיד צו געפֿינען גוטס אין אַלע מענטשן, געבן צדקה, זיך אויפֿפֿירן ווי זי — מענטשלעך מיט ייִדן און ניט־ייִדן, מיט איין וואָרט, צו זײַן אַ „מענטש‟.