„דאָיִקייט‟ בײַ די ייִדישע דיכטער

The Call to “Hereness” Among Yiddish Poets

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published October 09, 2015, issue of October 30, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

איז װאָס זשע לערנט מען פֿון דער דאָזיקער פֿאָרשונג? ייִדישע דיכטער, בפֿרט נאָך דער ערשטער װעלט־מלחמה און דער רוסישער רעװאָלוציע, האָבן געהאַט אַ פֿאַרשאַרפֿטן חוש פֿאַר „דאָיִקײט‟. די הײמישע לאַנדשאַפֿטן פֿון ליטע, רײַסן, װאָלין זײַנען באַזונגען געװאָרן אין די װערק פֿון נײַדוס, קולבאַק און מאַרקיש. די דאָזיקע נאַטור־בילדער האָבן באַטאָנט די אײַנגעװאָרצלטקײט פֿון ייִדן אין דער סלאַװישער ערד און זײער שכנישע קרובֿהשאַפֿט מיט די אָרטיקע תּושבֿים. דער ברײטער רױם פֿון סלאַװישע פֿעלדער און װעלדער איז אין די דאָזיקע פּאָעטישע פֿאַנטאַזיעס פֿאַרקניפּט געװאָרן מיט דער צײַט, װאָס מען האָט אױפֿגענומען װי אַ ציקלישער בײַט פֿון סעזאָנען, יום־טובֿים און װאָכעדיקע טעג. מען האָט אױסגעמאָלט אַן אידילישן שטײגער, װאָס עקזיסטירט כּלומרשט מחוץ דער רעאַלער, היסטאָרישער צײַט. דער היפּוך דערצו איז געװען די דיכטערישע פֿאָרשטעלונג פֿון רעװאָלוציע װי אַ מעשׂה־בראשית און אַחרית־הימים, דער אָנהײב און דער סוף פֿון דער היסטאָרישער צײַט.

פּראָסט גערעדט, דערגײט פֿינקין צום אַלטן באַגריף פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור װי „כּמו־טעריטאָריע‟, װאָס געהערט דעם אַמעריקאַנער ייִדישער קריטיקער ברוך ריװקין. װאָס שײך דעם מעטאַפֿאָרישן קנופּ צװישן רױם און צײַט, האָט עס אַמבעסטן פֿאָרמולירט נאָך דער גרױסער דײַטשישער דיכטער אין זײַן „פֿאַוסט‟: „אינעם רױם לײענען מיר די צײַט‟. דער ענין פֿון צײַט און רױם אין שײַכות מיט „דאָיִקײט‟ איז באַריכות באַהאַנדלט געװאָרן אױך אין די װערק פֿון מיזרח־אײראָפּעיִשע מאָדערניסטן פֿון יענער תּקופֿה אױף רוסיש, פּױליש, אוקראַיִניש און װײַסרוסיש. זײערע װערק זײַנען געװען גוט באַקאַנט די ייִדישע און העברעיִשע מאָדערניסטן. עס איז ניט קײן צופֿאַל, אַז נײַדוסעס לעצט, ניט־פֿאַרענדיקט װערק איז געװען די ייִדישע איבערזעצונג פֿון פּושקינס ראָמאַן אין פֿערזן, „יעװגעני אָנעגין‟.

בלײַבט דער לײענער מיט אַ פֿראַגע: צי איז דאָ אַ ספּעציעל „ייִדיש‟ מעטאַפֿאָריש מענה־לשון צו רעדן װעגן צײַט און רױם? און אױב יאָ, צי איז דאָ אַ חילוק צװישן ייִדיש און העברעיִש? קײן קלאָרן ענטפֿער באַקומט מען ניט פֿון פֿינקינס בוך, הגם מען האָט דאָ אָריגינעלע און צומאָל שאַרפֿזיניקע אױסטײַטשונגען פֿון אײנצלנע לידער. די מעטאָדאָלאָגישע צרה מיט אױסניצן די שװערע טעאָרעטישע אַמוניציע פֿאַרן אױסטײַטשן ייִדישע ליטעראַטור איז, װאָס מען לאָזט אַרױס פֿונעם אױג חשובֿע סטיליסטישע און פֿאַקטישע פּרטים. װאָס איז דער חילוק צװישן נײַדוסעס נעאָ־ראָמאַנטישע בילדער פֿון „ליטע און זאַמוט‟ און קולבאַקס פּרימיטיװיסטישע לאַנדשאַפֿטן פֿון רײַסן? מיט װאָס איז די מעטאַפֿאָרישע געשטאַלט פֿון די װײַסרוסישע לאַנדשאַפֿטן אַנדערש פֿון די אוקראַיִנישע שטעטלעך? און װי איז דאָס שטעטל מעטאַפֿאָריש אַנדערש פֿונעם דאָרף?

פֿינקין איז נוטה צו באַהאַנדלען די דיכטערישע השׂגות פֿון צײַט און רױם װי אַבסטראַקטע טעאָרעטישע קאַטעגאָריעס. צומאָל האָט דאָס אַ קנאַפּן שײַכות צו דעם קאָנקרעטן מצבֿ פֿון ייִדן אין פֿאַרשידענע טײלן פֿון מיזרח־אײראָפּע נאָך דער ערשטער װעלט־מלחמה. די ייִדישע דיכטונג פֿון יענער צײַט האָט יאָ אױסגעאַרבעט אַן אײגנאַרטיקע סימבאָלישע און מעטאַפֿאָרישע שפּראַך, אָבער כּדי צו דערגײן איר מײן, דאַרף מען זיך קודם־כּל, אַרײַנקוקן אין די פּרטים, און ערשט דערנאָך זוכן אַ פּאַסיקן טעאָרעטישן אַפּאַראַט.

אין אַ געװיסן זין איז פֿינקינס חיבור סימפּטאָמאַטיש פֿאַר דער טענדענץ אין די ייִדישע ליטעראַטור־שטודיעס, װאָס װערט אַלץ בולטער אין די לעצטע יאָרן. דער נײַער דור ייִדיש־פֿאָרשער אין אַמעריקע, װאָס איז גוט באַהאַװנט אין דער תּורה פֿון ר’ פֿוקאָ און ר’ דערידאַ, װאָס קלײַבט זיך גוט פֿאַנאַנדער אין די קלײנע אותיות פֿון ר’ װאַלטער בנימין און ר’ אַנרי בערגסאָן, איז אױסן פֿאָרצושטעלן די ייִדישע ליטעראַטור װי אַ מוסטער פֿאַר אױספּראָבירן די סאַמע נײַסטע און דרײסטע טעאָרעטישע מאָדעלן. אָבער דערבײַ פֿאַרלירט מען אָפֿט דעם עצם, דעם אײגנאַרטיקן מהות פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור, דווקא דאָס, װאָס מאַכט זי אַזױ חנעװדיק־שײן און צאַפּלדיק–לעבעדיק.