איך בין גאָט די נשמה שולדיק!

I’m Innocent as a Newborn!

Yehuda Blum

פֿון הערשל גלעזער

Published October 16, 2015, issue of November 13, 2015.

אַ מאָדנע וואָרט, „שולדיק‟ — ס׳איז שייך סײַ צו מאָראַל, סײַ צו געלט. אויב איך בין שולדיק געלט, מוז איך באַצאָלן אַ צווייטן; אויב איך בין שולדיק אין אַ פֿאַרברעך, האָב איך זיך מיט עפּעס פֿאַרזינדיקט. פֿאַר וואָס נעמט אַרײַן איין וואָרט ביידע באַגריפֿן?

צום טייל איז אין דעם שולדיק ס׳דײַטשישע לשון — בײַ די דײַטשן האָט ס׳וואָרט Schuld צוויי טײַטשן, סײַ guilt, סײַ debt. חוץ דײַטש, האָבן, דאַכט זיך, אַלע אייראָפּעיִשע שפּראַכן, וואָס זענען מיר באַקאַנט — ענגליש, פֿראַנצייזיש, פּויליש, רוסיש אאַז״וו — צוויי באַזונדערע ווערטער.

אויף מאַמע־לשון, כּידוע, האָט מען צוויי באַזונדערע סובסטאַנטיוון — „שולד“ און „חובֿ“, נאָר אין שײַכות מיט געלט בלויז איין פּשוטן אַדיעקטיוו — „שולדיק“. מיטן מאָראַלישן טײַטש זענען פֿאַראַן נאָך ווערטער פֿון דעם שורש וואָס „חובֿ“: די אַדיעקטיוון „חייבֿ“ און „מחויבֿ“, ווי אויך די סובסטאַנטיוון „חיובֿ“ און ,,התחײַבֿות“. זעט איר, אין שײַכות מיט געלט האָבן זיך פֿון די אויבן דערמאָנטע ווערטער יאָ אויסגעפֿורעמט אַ צאָל סינאָנימען: „פֿאַרשולדיקט“, „פֿאַרחייבֿט“ אָדער „פֿאַרחובֿט“.

נאָר נישט־געקוקט דערויף וואָס „שולד“ און „שולדיק“ נעמען זיך פֿון איין שורש, איז צווישן זיי דאָ אַ קענטיקער חילוק. דהײַנו, „שולדיק“ איז אַן אַלט וואָרט, אַ והא־ראַיה, דרומדיקע (פּוילישע און אוקראַיִנישע) ייִדן רעדן עס אַרויס /שילדיק/, בשעת „שולד“ איז אַ נײַ וואָרט — אויף וויפֿל כ׳ווייס, רעדן עס אַלע ייִדן אַרויס /שולד/.

אַגבֿ, אויך „אַנטשולדיקן“, כאָטש אַ פֿאַרשפּרייט וואָרט, מוז זײַן נײַ: אַפֿילו דרום־ייִדן רעדן עס אַרויס /אַנטשולדיקן/, נישט /אַנטשילדיקן/. און אַזוי ווי מיר ווייסן שוין, אַז „שולד“ האָט בײַ אונדז נישט געשלאָגן קיין טיפֿע וואָרצלען, דאַרף אונדז נישט זײַן קיין חידוש, וואָס „ס׳איז נישט מײַן שולד“ (אַ קאַלקע פֿונעם ענגלישן It’s not my fault) טויג נישט — אידיאָמאַטיש ייִדיש איז גיכער „איך בין נישט שולדיק“ אָדער „וואָס בין איך שולדיק?“ (פֿאַר וואָס ייִדן האָבן אַזוי ליב רעטאָרישע פֿראַגעס איז אַן ענין פֿאַר זיך).

לפֿי עניות דעתּי איז איינער פֿון די סאַמע חנעוודיקסטע אידיאָמען אויף ייִדיש „ער איז גאָט די נשמה שולדיק“ — אויף ענגליש: innocent as a newborn. אָט דער אויסדריק דעקט זיך מיטן פּוילישן Bogu ducha winien. טשיקאַווע, אַז דאָ איז פֿאַראַן אויף פּויליש דער מאָראַלישער טערמין winien, בשעת ווען מע איז שולדיק געלט, איז דאָ אַן אַנדער וואָרט: dłużny. פֿאַראַן אַזאַ צעטיילונג, למשל, אויך אויף רוסיש vinovat אַקעגן dolzhen.

אויף ייִדיש איז דאָ נאָך אַן אופֿן אַרויסברענגען דאָס, וואָס מע דאַרף יענעם באַצאָלן: „איך קום אים געלט/ס׳קומט אים געלט“ (אויף דײַטש זעט זיך בלויז schulden, נישט kommen). אין ליטווישן ייִדיש איז אַפֿילו דאָ „כ׳האָב אים געקומט געלט“, וואָס אוריאל ווײַנרײַך האָט אַרײַנגענומען אין זײַן ווערטערבוך, אָבער וואָס דער פֿילאָלאָג אײַזיק זאַרעצקי, אויך אַ ליטוואַק (אַ פּינסקער) האָט מיט רעכט אָנגערופֿן אַ „פּראָווינציאַליזם“. אויף ענגליש איז דאָ עפּעס ענלעכס: He had it coming! — וואָס אויף מאַמע־לשון וואָלט איך עס פֿאַרטײַטשט „ער האָט עס כּשר פֿאַרדינט!“

דאָס ענגלישע guilty, טײַטש ׳(מאָראַליש) שולדיק׳ וואַקסט, אַ פּנים, פֿונעם זעלביקן שורש וואָס ס׳ייִדישע „גילטן“ און „גילטיק“, וואָס זיי, ווידער, זענען אַ מאָל געווען שייך צו געלט. האָט guilty פֿאַר צײַטנס אפֿשר אויך געהאַט דעם טײַטש ׳שולדיק געלט׳.

אַחרון אַחרון, אַ ביסל אידיאָמאַטיק:

בײַ סטוטשקאָוון געפֿינט מען „אַ בעל־חובֿ איז אַ שולדיקער און אַַ שולדיקער איז אַ זינדיקער“; „בעסער טאָן טובֿות איידער זײַן שולדיק חובֿות“; „פֿאַר דער קלענסטער טובֿה ווערט מען אַ בעל־חובֿ“; „כ׳בין שולדיק גאָט די נשמה און דעם קצבֿ דאָס פֿלייש“.

בײַ דזשיגאַן און שומאַכער: „אין תּל־אָבֿיבֿ אָן געלט קען מען גאָרנישט מאַכן“. „פֿאַרקערט, אין תּל־אָבֿיבֿ אָן געלט קען מען יאָ מאַכן… חובֿות“.

און מי לנו גדול כּשעקספּיר? ווי זאָגט פּאָלאָניוס אין „האַמלעט“ (מײַן פֿאַרטײַטש):

מע זאָל נישט זײַן נישט קיין בעל־חובֿ צי קיין בעל־הלוואה / וואָרן אַ הלוואה ווערט אָן סײַ זיך, סײַ אַ חבֿר.