די טראַדיציאָנעלע קרימטשאַקישע חתונה

Traditional Krymchak Wedding

אַ גרופּע קרימער קרימטשאַקעס אין טראַדיציאָנעלע בגדים
Courtesy of crymchaks.org
אַ גרופּע קרימער קרימטשאַקעס אין טראַדיציאָנעלע בגדים

פֿון „פֿאָרווערטס‟־רעדאַקציע

Published October 20, 2015, issue of November 13, 2015.

דער האַלב־אינדזל קרים, וואָס געפֿינט זיך אינעם צפֿונדיקן טייל פֿונעם שוואַרצן ים, איז לעצטנס באַרימט געוואָרן אין דער וועלט צוליב דעם קאָנפֿליקט צווישן אוקראַיִנע און רוסלאַנד. ס׳איז כּדאַי זיך אָבער צו דערמאָנען, אַז אַחוץ די רוסן און אוקראַיִנער וווינען אויפֿן האַלב־אינדזל קרים פֿאָרשטייער פֿון אַ גאַנצער ריי אָרטיקע עטנישע גרופּעס, אַרײַנגערעכנט די אוניקאַלע אָרטיקן ייִדישע עדה, די קרימטשאַקעס, וועלכע האָבן במשך פֿון דורות געשאַפֿן אַן אייגנאַרטיק טורקיש לשון. הגם די חילוקים צווישן קרים־טאָטעריש און קרימטשאַקיש זענען קליינע, רעפּרעזענטירן זיי באַזונדערע רעליגיעזע און עטנישע קולטורן.

דעם פֿאַרגאַנגענעם זומער איז אין סימפֿעראָפּאָל, די צווייט־גרעסטע שטאָט אין קרים, פֿאָרגעקומען די פּרעזענטאַציע פֿון אַ נײַעם דאָקומענטאַר וועגן די קרימטשאַקעס. די אָרטיקע קרימטשאַקישע קולטור־געזעלשאַפֿט „קרימטשאַכלאַר‟ האָט איבערגעגעבן, אַז דאָס איז שוין דער זעקסטער פֿילם וועגן דער דאָזיקער ייִדישער עדה. אינעם נײַעם דאָקומענטאַר, וואָס טראָגט דעם נאָמען „דער הייליקער בונד‟, ווערט געוויזן אַ קינסטלערישע רעקאָנסטרוקציע פֿון אַ טראַדיציאָנעלער קרימטשאַקישער חתונה, באַגלייט מיט אַ חנעוודיקער דערציילונג וועגן די קרימטשאַקישע חתונה־מינהגים און משפּחה־שטייגער. די נײַע רעגירונג פֿון דער רוסיש־קאָנטראָלירטער קרימער רעפּובליק האָט געשטיצט דעם קינאָ־פּראָיעקט, צוגעבנדיק דערבײַ אַ געוויסן פּאָליטישן טעם. די רוסלענדישע פֿעדעראַציע קלײַבט זיך איצט אַרײַנצושרײַבן די קרימער קרימטשאַקעס אין דער אָפֿיציעלער רשימה פֿון אַלטגעזעסענע מינאָריטעט־פֿעלקער, וואָס וווינען פֿון קדמונים אָן אויף איר שטח. ממילא, שטיצט זי די קרימטשאַקישע קולטור־פּראָיעקטן.

דער נײַער פֿילם וועגן די קרימטשאַקישע חתונה־מינהגים

פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה האָבן אין קרים געוווינט בערך 6,000 קרימטשאַקעס אָדער „יעודילער‟ — וואָס מיינט „ייִדן‟ אויף זייער שפּראַך. אַ ייִדישע קהילה האָט עקזיסטירט אויפֿן האַלב־אינדזל נאָך מיט איבער 2000 יאָר צוריק; אין יענער תּקופֿה האָבן אָבער די אָרטיקע ייִדן גערעדט אויף גריכיש. די היסטאָריקער זענען זיך משער, אַז אויפֿן סמך פֿון די פֿריִערדיקע אָרטיקע קהילות האָט זיך אינעם 14טן יאָרהונדערט אָנגעהויבן פֿאָרמירן אַן אייגנאַרטיקע ייִדישע עדה. אין אַ טייל קרימטשאַקישע פֿאַמיליע־נעמען באַווײַזן זיך אַשכּנזישע, ספֿרדישע און איטאַליענישע וואָרצלען. עס קאָן זײַן, אַז אַ גרויסע ראָלע אין דער קרימטשאַקישער געשיכטע האָבן אויך געשפּילט די כּוזרים.

די עדה האָט אויסגעאַרבעט אַן אייגענעם נוסח דאַוונען, „מנהג כּפֿא‟, פֿאָרמאַליזירט דורכן קיִעווער פּוסק הרבֿ משה הגולה בערך, מיט 500 יאָר צוריק. צווישן אַנדערע קרימטשאַקישע תּלמידי־חכמים איז געווען הרבֿ דוד בן אליעזר לחנו, דער מחבר פֿונעם היסטאָרישן ספֿר „דבֿר שׂפֿתיים‟ וועגן דער געשיכטע פֿון דער קרימער כאַנשאַפֿט — די מוסולמענישע מלוכה, וועלכע האָט רעגירט אויפֿן האַלב־אינדזל ביזן יאָר 1783, ווען די רוסישע אימפּעריע האָט דאָרטן איבערגעכאַפּט די מאַכט.

כּמעט דרײַ פֿערטל פֿון דער פֿאַרמלחמהדיקער קרימטשאַקישער באַפֿעלקערונג זענען פֿאַרטיליקט געוואָרן בעתן חורבן. הײַנט וווינען אין אוקראַיִנע בלויז בערך 400 פֿאָרשטייער פֿון דער דאָזיקע אוניקאַלער ייִדישער עדה. אַרום 600—700 קרימטשאַקישע ייִדן וווינען אין ארץ־ישׂראל; בלויז אַ קנאַפּע צאָל יחידים, על־פּי־רובֿ זקנים, היטן אָבער אָפּ זייער שפּראַך און באַזונדערע טראַדיציעס.

דאָראַ פּיקאָוואַ, די פֿאָרזיצערין פֿון דער סימפֿעראָפּאָלער קולטור־געזעלשאַפֿט, איז דערצויגן געוואָרן אין אַ משפּחה, וווּ מע האָט גערעדט אויף קרימטשאַקיש און געגרייט טראַדיציאָנעלע מאכלים. צום באַדויערן, גייט די שפּראַך אונטער. פּיקאָוואַ באַקלאָגט זיך, אַז די רעשטלעך פֿון איר עדה זענען שטאַרק אַסימילירט. הגם דער נײַער 21־מינוטיקער דאָקומענטאַר, אויסגעשטעלט אָפֿן אויפֿן „יוטוב‟, איז זייער אינטערעסאַנט און באַלערנדיק, ווערט ער געשפּילט אינגאַנצן אויף רוסיש. אויף דער וועבזײַט פֿון דער געזעלשאַפֿט — אויך אויף רוסיש — קאָן מען זיך באַקענען מיט דער טראַדיציע, קולטור און געשיכטע פֿון דער דאָזיקער אייגנאַרטיקער גרופּע.