ידיעות פֿון וואַרשע

News From Warsaw

פֿון קאָבי ווײַצנער

Published November 10, 2015, issue of November 27, 2015.

די ידיעות פֿון וואַרשע ווי אויך ייִדישע נײַעס פֿון אַנדערע לענדער איבער דער וועלט, קאָן מען הערן יעדן טאָג אין אונדזער ראַדיאָ־פּראָגראַם „דער פֿאָרווערטס־קול‟.

Grzegorz Kwolek/Jewish Historical Institute

בריוו פֿון דער וואַרשעווער געטאָ

דער ייִדישער היסטאָרישער אינסטיטוט אין וואַרשע האָט באַקומען אַ זעלטענעם אוצר: אַ בינטל בריוו, געשיקט קיין אויסלאַנד פֿון דער וואַרשעווער געטאָ. דאָס רובֿ בריוו האָט באַקומען תּמרה דויטשער, וואָס איז געשטאָרבן אין ענגלאַנד אין יאָר 1990 אין עלטער פֿון 77 יאָר. דעם קאָנטאַקט מיט איר משפּחה, וואָס האָט זיך געפֿונען אין דער וואַרשעווער געטאָ, האָט זי דערהאַלטן דורך פּאָרטוגאַל. זי האָט געשיקט פּעקלעך מיט סאַרדינעס, שאָקאָלאַד און קאַווע פֿון לאָנדאָן קיין ליסאַבאָן, און פֿון דאָרט זענען זיי געשיקט געוואָרן ווײַטער קיין וואַרשע.

איר מאַמעס משפּחה האָט געשיקט בריוו פֿון דער וואַרשעווער געטאָ צוריק קיין ליסאַבאָן, און פֿון דאָרט האָט מען זיי ווײַטער געשיקט קיין לאָנדאָן. פּאָרטוגאַל איז געווען נייטראַל בשעת דער צווייטער וועלט־מלחמה, און דערפֿאַר האָבן די דײַטשן נישט פֿאַרווערט די קאָרעספּאָנדענץ צווישן וואַרשע און ליסאַבאָן.

נישט קיין סך ווייסן וועגן דעם, אַז אין דער וואַרשעווער געטאָ האָט די פּאָטשט פֿונקציאָנירט ביזן יאָר 1942. אַגבֿ, די ייִדן האָט מען נישט דערלויבט צו נוצן בריוו און מאַרקעס מיט היטלערס פּאָרטרעט. די דײַטשן האָבן דאָס באַטראַכט ווי אַ פּראָפֿאַנאַציע. די בריוו אין געטאָ האָט מען געקאָנט שרײַבן נאָר אויף דײַטש אָדער פּויליש צוליב דער צענזור.

קינאָ־פֿעסטיוואַל פֿון ייִדישע פֿילמען

די ערשטע וואָך פֿון נאָוועמבער קומט אין וואַרשע פֿאָר דער „וואַרשעווער ייִדישער פֿעסטיוואַל‟ — אַ פֿאַרמעסט פֿון אַן ערך 20 פֿילמען אין פֿאַרשיידענע קאַטעגאָריעס.

שבת דעם 7טן נאָוועמבער, למשל, האָט מען געקאָנט זען גאַנצע 7 פֿילמען. דער ערשטער איז געווען אַ פּוילישער דאָקומענטאַר וועגן דעם פֿאַרבאָרגענעם ייִדישן בית-עולם פֿון דער שטאָט ביאַליסטאָק. די ייִדן האָבן געשפּילט אַ געוואַלדיקע ראָלע אין ביאַליסטאָק. סע וואָלט נישט געווען קיין גוזמא צו באַטאָנען, אַז זיי האָבן אויפֿגעבויט די שטאָט. עס ווײַזט זיך אָבער אַרויס, אַז נאָך דעם, וואָס די דײַטשן האָבן געמאַכט אַ סוף צו דעם ייִדישן לעבן אין ביאַליסטאָק בשעת דעם קריג, האָבן די פּאָליאַקן געמאַכט אַ סוף צום זכּרון פֿון די ביאַליסטאָקער ייִדן נאָכן קריג. אין די 1950ער און 1960ער יאָרן האָט די מאַכט באַדעקט די מצבֿות פֿונעם ייִדישן בית-עולם אין מיטן דער שטאָט מיט טאָנען ערד. אויף זײַן אָרט האָט די שטאָט פֿאַרפֿלאַנצט אַ גרויסן גאָרטן מיט ביימער און גראָז — אַ מין ביאַליסטאָקער „צענטראַל־פּאַרק‟.

אינעם פֿילם דערציילן די עלטערע ביאַליסטאָקער תּושבֿים וועגן די שיינע מצבֿות, וואָס געפֿינען זיך אונטערן פּאַרק. דער פֿילם שטעלט די פֿראַגע, צי עס וואָלט נישט געווען יושרדיק אויסצוגראָבן, מיט דער הילף פֿון אַרכעאָלאָגן, דעם אַלטן ייִדישן בית-עולם, וואָס געפֿינט זיך אונטער דער ערד.

דער צווייטער פֿילם איז באַצייכנט געוואָרן ווי א דראַמאַטישע קאָמעדיע. עס גייט אַ רייד וועגן דעם רוסישן פֿילם „שאַגאַל — מאַלעוויטש‟. דער פֿילם דערציילט וועגן וויטעבסק אין דער צײַט, וווּ די ביידע גרויסע מאָלערס, מאַרק שאַגאַל און קאַזימיר מאַלעוויטש, האָבן געפֿירט אין איינעם אַ קונסט-שול אין די שווערע צײַטן נאָך דער רעוואָלוציע. קונסט און ליבע, מאָרד און שׂינאה, נאַיִווער אידעאַליזם און צינישע לוסט פֿאַר מאַכט זענען די עלעמענטן, וואָס מישן זיך צונויף אין אָט דעם זייער טשיקאַוון פֿילם פֿונעם רוסישן רעזשיסאָר אַלעקסאַנדער מיטאַ.

דער דריטער פֿילם הייסט PICKING UP THE PIECES. ווי באַקאַנט, זענען 90 פּראָצענט פֿון ייִדישע קינדער אונטער דער אָקופּאַציע דערמאָרדעט געוואָרן דורך די דײַטשן. דער פֿילם באַקענט אונדז מיט עטלעכע פֿון די גאָר ווייניק ניצול־געבליבענע קינדער פֿונעם חורבן. זיי דערציילן וועגן דעם שווערן קאַמף, וואָס זיי האָבן געפֿירט קליינערהייט, כּדי צו בלײַבן בײַם לעבן. ווי איינער פֿון די אַמאָליקע קינדער זאָגט: „פֿאַר אונדז איז דער חורבן אַ קרענק, וואָס מיר קענען פֿון איר זיך נישט אויסהיילן ביזן סוף פֿון אונדזער לעבן.‟

נאָך אַ פֿילם, וואָס פֿאַרנעמט זיך מיטן חורבן, איז דער פֿראַנצויזישער פֿילם פֿונעם רעזשיסאָר זשאַן זשאַק זילבערמאַן A LA VIE — „לחיים!‟

עס ווערט דערציילט וועגן דרײַ יונגע פֿרויען, ניצול־געבליבענע פֿון אוישוויץ, וואָס טרעפֿן זיך צום ערשטן מאָל נאָך דער מלחמה בײַם ים־ברעג, און פֿאַרברענגען דעם אורלויב אין איינעם. דער פֿילם שטעלט די פֿראַגע, וואָס איז שטאַרקער — די לוסט צום לעבן אָדער די קאָשמאַרן, וואָס זיי ברענגען מיט זיך פֿונעם חורבן.

דעם לעצטן פֿילם, וואָס מיר האָבן געזען שבת, האָט אויך געוווּנען דעם ערשטן פּריז פֿונעם פֿעסטיוואַל. דאָס איז דער פּוילישער פֿילם „כּלי־זמר‟. דער רעזשיסאָר און סצענאַריסט פּיאָטר כזשאַן דערציילט דאָרט וועגן יונגע חבֿרה אין אַ דאָרף, וואָס געפֿינען אין וואַלד אַ פֿאַרוווּנדיקטן ייִד. איין יונגע פֿרוי דערקענט אים אַפֿילו: זי האָט געטאַנצט אויף אַ חתונה, וווּ ער האָט געשפּילט. דער סיפּור־המעשׂה פֿונעם פֿילם קומט פֿאָר אין יאָר 1943. די יונגע לײַט האָבן פֿאַרשיידענע מיינונגען וואָס שייך דעם ייִד. זאָל מען אים איבערגעבן אין דײַטשישע הענט אָדער אפֿשר ראַטעווען? דער ייִד, הייסט עס, איז געוואָרן אַ מין שפּיגל, וווּ מיר קענען זען די פּוילישע געזעלשאַפֿט מיט אַלע אירע שאַטירונגען.

„דעמאָן‟, „אידאַ‟ און „כּלי־זמר‟ זאָגן עדות, אַז דער חורבן בלײַבט אַ צענטראַלע טעמע פֿאַר יונגע פּוילישע רעזשיסאָרן.