ליטעראַטור

װידער אין דער הײם

Back at Home Again

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

צו װעמען געהערט די ייִדישע ליטעראַטור? צו דעם ייִדישן פֿאָלק אָדער צו דעם שרײַבערס הײמלאַנד? איז, למשל, לײב נײַדוס, װאָס זײַן 125סטן יובֿל װאָלט מען געדאַרפֿט אָפּמערקן הײַיאָר, אַ ייִדישער אָדער אַ װײַסרוסישער שרײַבער? עס דאַכט זיך, אַז דאָס אײנציקע אָרט, װוּ מען געדענקט דעם דאָזיקן פֿײַנעם דיכטער הײַנט, איז זײַן הײמשטאָט גראָדנע. די גראָדנער קולטורעלע עפֿנטלעכקײט האָט געפּועלט, אַז די שטאָטישע אַדמיניסטראַציע זאָל צוטיילן נײַדוסעס נאָמען צו אײנער פֿון די גאַסן. פֿאַר זײַן יובֿל האָט די גראָדנער ליטעראַטור־פֿאָרשערין אַלאַ פּעטרושקעװיטש פֿאַרעפֿנטלעכט אַן אַרטיקל אױף דער װעבזײַט פֿון דער װײַסרוסישער רעדאַקציע פֿון דעם ראַדיאָ „ליבערטי‟. דאָס אַלץ האָט אַ קלאָרן פּאָליטישן באַטײַט: דער אינטערעס צו אַ ייִדישן דיכטער איז אַ טײל פֿון דער װײַסרוסישער קולטורעלער אױפֿלעבונג; אָבער לײענען לײענט מען אין גראָדנע די ווערק פֿון נײַדוס אין דער פּױלישער איבערזעצונג, און לכאורה האָט די קלײנע ייִדישע קהילה אַ קנאַפּן אינטערעס אין זײער גרעסטן ייִדישן דיכטער.

נײַדוס איז געװען אײנער פֿון די סאַמע װיכטיקסטע נאָװאַטאָרן אין דער ייִדישער דיכטונג. ער האָט אַרײַנגעבראַכט נײַע פּאָעטישע פֿאָרמעס, מאָסן און ריטמען. זײַנע חידושים זײַנען געװען ניט נאָר פֿאָרמעלע, נאָר אױך תּוכיקע. ער האָט געשאַפֿן אַ נײַע לירישע שטים, װאָס איז אײנצײַטיק אי ייִדיש, אי אַלװעלטלעך, און דערבײַ אױך טיף אײַנגעװאָרצלט אין דער אָרטיקער לאַנדשאַפֿט: „כ׳האָב ליב די זאַמד־פֿעלדער פֿון ליטע און זאַמוט, / די אַלטע, פֿרומע, מאָכיקע שטײנער בײַם װעג, / די לאָנקעס מיט זײער באַשײדענעם גרינעם סאַמעט, / װערבעס, װי גזירות, בײַ דעם סאַדזעװקעס ברעג.‟

אין די דאָזיקע שורות שפּירט מען די מעלאַנכאָלישע שטימונג, מיט װעלכער עס זײַנען דורכגעדרונגען דאָס רובֿ לידער זײַנע. דערבײַ איז נײַדוס זײער פּינקטלעך אין יעדן פּרט. דער אָרטיקער קאָלאָריט װערט באַטעמט מיט לאָקאַליזמען, װי דאָס װײַסרוסישע װאָרט „סאַדזעװקע‟ (סאַזשלקע, אַ קלײנע אָזערע, װוּ מע האָדעװען פֿיש). און גלײַך מאַכט דער דיכטער אַ פֿאַרגלײַך צװישן װערבעס און גזירות, װאָס װאַרפֿט אַ מעטאַפֿאָרישן שאָטן אױף דעם גאַנצן ליד.

נײַדוסעס באַליבטע טאָגצײַט איז אָװנט, װאָס ער שילדערט װידער און װידער אַ מאָל מיט נײַע פֿאַרבן און ריטמען: „אין דעם שאָטנדיקן שימער פֿון מײַן שמאָלן אָװנט־צימער‟; „דער טאָג איז אַ מידער צו אָװנט געגאַנגען‟; „ס׳װערן טונקעלער די בלעטער‟. דער סוף־טאָגיקער מאָמענט װערט מעטאַפֿאָריש איבערגעפֿלאָכטן מיטן טױט־מאָטיװ: „איך װאָלט שטאַרבן געװאָלט אין אַ גאָרטן בײַנאַכט / צװישן שטילקײט און רו.‟ די מעלאַנכאָלישע שטימונג פֿון נײַדוסעס לידער שטײט אין אַ שאַרפֿן קאָנטראַסט מיט זײַן אַקטיװער שעפֿערישער טעטיקײט. אין די סאַמע שװערע און ביטערע יאָרן פֿון דער ערשטער װעלט־מלחמה איז ער אַ סך אַרומגעפֿאָרן איבער די שטעט און שטעטלעך פֿון דער װילנער און גראָדנער געגנט, װוּ ער האָט פֿאָרגעלײענט זײַנע לידער. זײַן עולם איז געװען די ייִדישע יוגנט, װאָס האָט דערהערט אין זײַנע לידער אַן אָפּקלאַנג פֿון זײער אײגענעם אומעט און בענקעניש נאָך ליבע און גליק.

נײַדוסעס פּערזאָן האָט געהאַט אַן אַריסטאָקראַטישן אַװיר. ער איז אױפֿגעװאַקסן אינעם מאַיאָנטעק קוסטין, הײַנט בײַ דער סאַמע פּױליש־װײַסרוסישער גרענעץ, װאָס זײַן טאַטע האָט געהאַלטן אױף אַרענדע בײַ אַן אָרטיקן באַאַמטן. לכתּחילה האָט נײַדוס געפּרוּװט שרײַבן לידער אױף פּױליש, רוסיש און העברעיִש, אָבער סוף־כּל־סוף האָט ער אױסגעקליבן ייִדיש. אַ היפּשע השפּעה אױף זײַן דיכטערישן סטיל האָבן געהאַט די דײַטשישע, פֿראַנצױזישע און רוסישע דיכטער, װאָס ער האָט אױך איבערגעזעצט אױף ייִדיש.

װעגן דער פּאָפּולערקײט פֿון נײַדוסעס דיכטונג בשעתו זאָגן עדות עטלעכע אױפֿלאַגעס, װאָס זײַנען אַרױס נאָך זײַן פֿריצײַטיקן טױט אין 1918. אָבער דער ענין פֿון זײַן דױערנדיקער השפּעה אױף דער ייִדישער דיכטונג איז מער קאָמפּליצירט. די דיכטער, װאָס זײַנען געקומען נאָך דער ערשטער װעלט־מלחמה, האָבן שױן ניט געװאָלט קולטיװירן דעם עלעגיש־מעלאַנכאָלישן, דעקאַדענטישן טאָן פֿון נײַדוסעס װירטואָזישער פּאָעזיע. זײ און זײערע לײענער האָבן איבערגעלעבט דעם חורבן פֿון דער מלחמה און דער רעװאָלוציע, און איצט האָבן זיי געזוכט זײער אָרט אין דער נײַער פּאָליטישער סיסטעם. אין אַ געװיסן זין האָבן זײ געפֿירט אַ מין פּאָעטישן סיכסוך מיט נײַדוס.

גאַנץ בולט האָט זיך אַנטפּלעקט די דאָזיקע פּאָלעמישע טענדענץ אין משה קולבאַקס „רײַסן‟. דער דיכטער שטעלט זיך פֿאָר ניט װי אַ ראַפֿינירטער אַריסטאָקראַטישער עסטעט, װאָס באַװוּנדערט די שײנקײט פֿון נאַטור און הערט אין איר אָפּקלאַנגען פֿון זײַנע שטימונגען און געפֿילן. פֿאַרקערט, ער איז אַלײן אַ טײל פֿון דער װילדער נאַטור. ער איז אַ קינד פֿון װעלדער, פֿעלדער און טײַכן, װאָס געהערט צו דער װײַסרוסיש־ליטװישער לאַנדשאַפֿט, פּונקט אַזױ װי זײַנע פּױערישע שכנים. דערבײַ האָט קולבאַק איבערגענומען בײַ נײַדוסן אַ סך סטיליסטישע מכשירים, דער עיקר, די װאַריאַציעס פֿון מאָס און ריטעם. די לאַנגע, שװערע און פּאַמעלעכע שורות פֿון „רײַסן‟ װאַקסן אַרויס פֿון נײַדוסעס „ליטע־בילדער‟, פֿון אַזעלכע שורות װי: „עס נידערט אַראָפּ שױן דער אָװנט מיט זײַנע פֿאַרכּישופֿטע פֿליגל / װאָס אָטעמען אָנעט אױף אַלעס אַ האַרציקע, מידע אידיליע‟.

אָבער די סאַמע בולטע פֿאַרבינדונג צװישן די צװײ גרעסטע דיכטער פֿון דער ליטװישער לאַנדשאַפֿט קומט פֿאָר דורך דער געשטאַלט פֿון אַ װאַנדערער. נײַדוס הײבט אָן: „איך בין שטענדיק נע־ונד, / נע־ונד, / װי אַ גריכישער נאָמאַד: / האָב איך הײמען מער װי רײמען, מער װי טרױמען אין מײַן זעל. / יעדן טאָג אַ נײַער שװעל‟, און קולבאַק כאַפּט אונטער: „איך בין אַ בחור אַ הולטײַ / האָב איז מיר אַ שטעקן, / טרײַ־רײַ־רײַ, טרײַ־רײַ־רײַ / כ׳שפּאַן אין אַלדע עקן‟. אַזױ אַרום האָט נײַדוס אָנגעלערנט ייִדישע פּאָעזיע װי אַזױ צו רעדן װעגן שײנקײט פֿון דער אומעטיקער ליטװישער נאַטור, און קולבאַק, מיט זײַנע נאָכפֿאָלגער, קודם־כּל, אלחנן װאָגלער און משה טײף, האָבן װײַטער אַנטװיקלט זײַן תּורה אין זײער שאַפֿונג אין די 1920ער־1930ער יאָרן.