אויף די שפּורן פֿון אונדזערע פֿילאָלאָגן

In Search of Our Philologists

פֿון לייזער בורקאָ

ס׳איז די מענטשלעכע נאַטור, אַז וויבאַלד מע מוז טאָן איין זאַך, באַקומט מען שטאַרק חשק צו טאָן עפּעס אַנדערש. אַנשטאָט צוגרייטן די שטײַער־דאָקומענטן אָדער אויספֿילן אַ לאַנגע אַפּליקאַציע, ווילט זיך בעסער אויפֿראַמען דאָס הויז, אָפּפֿאַרבן די ווענט מיט פֿרישער פֿאַרב, אָדער טאָן וואָס עס זאָל ניט זײַן, אַבי ניט טאָן דאָס וואָס מע דאַרף. אַזוי איז אויך געשען מיט מיר: וויבאַלד איך דאַרף פֿאַרענדיקן מײַן דיסערטאַציע, האָב איך פּלוצעם באַקומען חשק צו מאַכן אַ נסיעה איבער אייראָפּע, צו פֿאָרן אויף קאָנפֿערענצן, און צו קוקן אויף שיינע אַלטע בנינים און קונסטווערק, וואָס האָבן ניט קיין שײַכות מיט דער אַרבעט.

בײַם אַוועקפֿאָרן האָב איך באמת ניט געהאַט קיין פּלאַן, אַחוץ די ייִדיש־קאָנפֿערענצן אין טריר און וואַרשע, וווּ איך האָב געוואָלט זיך באַווײַזן. אָבער עס האָט זיך געמאַכט, ווילנדיק צי ניט־ווילנדיק, אַז מײַן נסיעה האָט מיך געבראַכט אויף ערטער, פֿאַרבונדן מיט די מענטשן, וואָס פֿיגורירן אין מײַן דיסערטאַציע — די פֿילאָלאָגן פֿון ייִוואָ.

צום ערשט, בין איך אָנגעקומען אין דײַטשלאַנד, וואָס איז אין די 1920ער יאָרן געווען אַ וויכטיקער צענטער פֿון דער ייִדיש־פֿאָרשונג. אין בערלין האָבן געוווינט די ייִוואָ־גרינדער נחום שטיף און מאַקס ווײַנרײַך, דער היסטאָריקער טשעריקאָווער, דער סטאַטיסטיקער לעשטשינסקי, און אַ סך אַנדערע. דאָרט האָב איך געפֿונען דעם אַדרעס, וווּ ווײַנרײַך האָט געוווינט אין דער געגנט שאַרלאָטענבורג, וואָס איז אויך הײַנט אַ פּאָפּולערער אָרט פֿאַר רוסישע עמיגראַנטן. איין גאַס פֿון זײַן דירה, אויף דער קאַנט־גאַס, שטייט הײַנט אַ רוסישע ביכערקראָם!

איך בין אויך געפֿאָרן קיין מאַרבורג, וווּ ווײַנרײַך האָט אָנגעשריבן זײַן דיסערטאַציע בײַם דירעקטאָר פֿונעם דאָרטיקן „דײַטשן שפּראַכאַטלאַס‟, פֿערדינאַנד וורעדע. פּראָפֿ׳ ייִרג פֿלײַשער און ד״ר לאה שעפֿער, הײַנטיקע מיטאַרבעטער בײַם „שפּראַכאַטלאַס‟ — וואָס זיי מאַכן איצט, אַגבֿ, אַ וויכטיקע פֿאָרשונג וועגן מערבֿ־ייִדיש — האָבן מיר געוויזן די היסטאָרישע ערטער: וווּ דער „שפּראַכאַטלאַס‟ האָט זיך געפֿונען אין ווײַנרײַכס צײַטן, און וווּ ער האָט אַליין געוווינט (ניט ווײַט פֿונעם פֿילאָסאָף מאַרטין הײַדעגער, ווײַזט אויס).

פֿערדינאַנד וורעדע האָט קענטיק געהערט צו דער קאָנסערוואַטיווער אַלטער גוואַרדיע פֿון די דײַטשע פּראָפֿעסאָרן, אָבער ער איז מסתּמא ניט געווען קיין געפֿערלעכער אַנטיסעמיט. ווען ער האָט זיך פּענסיאָנירט ווי דירעקטאָר פֿונעם „שפּראַכאַטלאַס‟, איז דער נײַער צײַטווײַליקער דירעקטאָר געווען אַ ייִד — הערמאַן יאַקאָבסאָן. נאָך דעם ווי היטלער איז געקומען צו דער מאַכט, האָט יאַקאָבסאָן זיך גענומען דאָס לעבן, און בכלל האָבן זיך געדרייט אַרום דעם „שפּראַכאַטלאַס‟ אַ סך נאַציס. אַפֿילו וורעדע האָט אונטערגעשריבן די טרויעריק באַרימטע „שבֿועה פֿון די דײַטשע פּראָפֿעסאָרן צו אַדאָלף היטלער‟ אין 1933 — אַ יאָר פֿאַר זײַן טויט.