קהילה

ידיעות פֿון וואַרשע

News from Warsaw

פֿון קאָבי ווײַצנער

די ידיעות פֿון וואַרשע ווי אויך ייִדישע נײַעס פֿון אַנדערע לענדער איבער דער וועלט, קאָן מען הערן יעדן טאָג אין אונדזער ראַדיאָ־פּראָגראַם „דער פֿאָרווערטס־קול‟.

דער טעאַטער בײַם „גראָדזקאַ־טויער‟

פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה איז לובלין געווען אַ ייִדישע שטאָט. פֿופֿציק פּראָצענט פֿון דער באַפֿעלקערונג זענען געווען ייִדן. פֿאַרשטייט זיך, אַז די זעכציק טויזנט לובלינער ייִדן האָבן געשפּילט אַ געוואַלדיקע ראָלע אינעם ווירטשאַפֿטלעכן און קולטורעלן לעבן פֿון דער שטאָט. די דײַטשן האָבן אומגעבראַכט כּמעט אַלע לובלינער ייִדן אינעם טויט־לאַגער מײַדאַנעק, וואָס זיי האָבן אויפֿגעבויט לעבן דער שטאָט.

מיט אַן ערך צוואָנציק יאָר צוריק האָט אַ לובלינער תּושבֿ, טאָמאַש פּיעטרשעוויטש, נישט קײן ייִד, באַשלאָסן, אַז ער וויל דערמאָנען זײַנע בני־עיר וועגן דער גרויסער קולטורעלער ירושה פֿון די לובלינער ייִדן.

אין איינעם מיט אַ גרופּע קולטור־טוער, אויך נישט קיין ייִדן, האָט ער געשאַפֿן דעם טעאַטער „ען ען‟ בײַם „גראָדזקאַ־טויער‟. דער טויער האָט בשעתו אַרײַנגעפֿירט אינעם ייִדישן קוואַרטאַל פֿון לובלין. דער טעאַטער איז געווען מער ווי סתּם אַ טעאַטער. פּיעטרשעוויטש און זײַנע חבֿרים האָבן אָנגעהויבן זאַמלען מאַטעריאַלן וועגן די לובלינער ייִדן: דאָקומענטן, בילדער, תּשמישי-קדושה און אַזוי ווײַטער. דער טעאַטער וואָס איז, ווי געזאָגט, אויך אַ ייִדישער קולטור־צענטער, האָט געזאַמלט טאַשמעס מיט רעקאָרדירונגען, אַ סך פֿון זיי אין דער ייִדישער שפּראַך, פֿון די אַמאָליקע ייִדישע תּושבֿים.

דער טעאַטער שטעלט אויך פּיעסן, וואָס האָבן אַלע אַ ייִדישן אינהאַלט. באַזונדערס באַליבט בײַ דעם פּוילישן עולם זענען פֿאָרשטעלונגען, באַזירט אויף באַשעוויסעס טעקסטן, ווי למשל, „טײַבעלע און הורמיזא‟ און „דער קונצנמאַכער פֿון לובלין‟.

פּיעטרעשעוויטש און זײַנע חבֿרים האָבן אויך איניציִיִרט דעם העניאָ זשיטאָמירסקי־פּראָיעקט. העניאָ זשיטאָמירסקי איז געווען אַ לובלינער קינד, וואָס די דײַטשן האָבן אומגעבראַכט. געבליבן זענען פֿון אים בילדער, וווּ מען זעט אים אין פֿאַרשיידענע ערטער פֿון זײַן געבורטסשטאָט, לובלין.

דער צענטער פֿאַרבעט פּוילישע קינדער און דערוואַקסענע אויף אַ יערלעכן מאַרש אויף די שפּורן פֿונעם קליינעם העניאָ. למשל, דער גאָרטן, וווּ ער האָט זיך געשפּילט, די פּוילישע שול, וווּ ער האָט זיך געלערנט און אַזוי ווײַטער. דער מאַרש באַזוכט די סטאַנציעס אינעם קורצן לעבן פֿון העניאָ זשיטאָמירסקי.

אויף דער פֿראַגע ווי איז עס געקומען אויפֿן געדאַנק צו שאַפֿן דעם צענטער, ענטפֿערט פּיעטרעשעוויטש, אַז ער האָט לאַנג נישט פֿאַרשטאַנען, פֿאַר וואָס הייסט דאָס אָרט, וואָס איז אַגבֿ מער ווי 6 הונדערט יאָר אַלט, „גראָדזקאַ־טויער‟. מיט דער צײַט האָט ער זיך דערוווּסט, אַז דער טויער איז געווען דער אַרײַנגאַנג צו אַ פֿאַרלוירענער, פֿון די דײַטשן פֿאַרטיליקטער ייִדישער וועלט. די וועלט דאַרף נישט פֿאַרגעסן, האַלט דער איידעלער פּאָליאַק.

„דער ריכטיקער אַדרעס‟— אַ נײַע אויסשטעלונג אין ייִדישן מוזיי

דער ייִדישער מוזיי אין וואַרשע פֿאַרבעט דעם עולם אויף אַ נײַער אויסשטעלונג. די אויסשטעלונג הייסט „דער ריכטיקער אַדרעס‟. סע גייט די רייד פֿון אַ גאַנצער ליסטע אַדרעסן. פֿאַר וואָס זענען זיי ריכטיק? דאָס זענען אַדרעסן, וווּ די ייִדן האָבן געקאָנט, אַ דאַנק זייערע פּוילישע חבֿרים, זיך באַהאַלטן פֿון די דײַטשן בשעת דער צווייטער וועלט־מלחמה.

היסטאָריקעס האַלטן, אַז אַן ערך 27,000 ייִדן האָבן געפֿונען אַ מקום־מיקלט אין פֿאַרשיידענע וווינונגען אין דער פּוילישער הויפּטשטאָט בשעת דער דײַטשישער אָקופּאַציע. די אויסשטעלונג דערציילט די געשיכטעס פֿון די דאָזיקע לעבן געבליבענע ייִדן און פּאָליאַקן, וואָס האָבן זיי געראַטעוועט.

דער מוזיי האָט געפֿונען אַן ערך 40 דירות, וואָס שטייען עד־היום און וווּ די ייִדן האָבן זיך באַהאַלטן. די אויסשטעלונג דערציילט, מיט דער הילף פֿון טעקסטן און בילדער, וועגן דער דאָזיקער שרעקלעכער, אָבער אויך העלדישער צײַט. ווי מיר ווייסן, איז די שטראָף פֿאַר באַהאַלטן ייִדן, געווען טויט. אָפֿטמאָל האָבן די דײַטשן דערשאָסן נישט נאָר דעם רעטער, נאָר זײַן גאַנצע משפּחה, פֿרוי און קינדער.

עכטע חנוכּה־„פּאָנטשקעס‟ פֿאַר ישׂראלים

‫אַז איך האָב נישט קיין טעות שטאַמען אונדזערע „פּאָנטשקעס‟ פֿון די פּוילישע „פּאָנטשעק‟ — סײַ לינגוויסטיש, סײַ קולינאַריש.‬ אַ ישׂראלדיקער שעף, אין איינעם מיטן פּוילישן אינסטיטוט אין תּל-אָבֿיבֿ, האָט געבראַכט קיין ישׂראל אַ יונגע פּוילישע שעפֿין מיטן נאָמען מאָניקאַ קשאַמינסקאַ. ‫דער ציל: זי זאָל לערנען די ישׂראלים אין די חנוכּה־טעג, ווי אַזוי צו מאַכן אמתע פּוילישע פּאָנטשקעס.‬

‫דער ישׂראלדיקער שעף, אַ יונגער מאַן מיטן נאָמען אסף (אַסאַף), וואָס האָט אײַנגעלאַדן זײַן פּוילישע קאָלעגין, באַקלאָגט זיך, אַז די ישׂראלדיקע פּאָנטשקעס, אָדער ווי מען רופֿט זיי אין ישׂראל, „סופֿגניות‟, האָבן זיך אינדוסטריאַליזירט און האָבן דערפֿאַר פֿאַרלוירן דעם אמתן היימישן טעם פֿון אַמאָל. זיי זענען געוואָרן אַ וואַריאַנט פֿון די אַמעריקאַנער „דאָנאַטס‟, זאָגט ער. די פּוילישע שעפֿין העלפֿט אונדז, גיט ער צו, זיך צוריקצוקערן צו די עכטע און געשמאַקע פּוילישע וואָרצלען פֿון די פּאָנטשקעס.‬

‫ווי באַקאַנט, איז חנוכּה אָן פּאָנטשקעס, ווי אַ חתונה אָן כּלי-זמרים. די פּוילישע שעפֿין האָט ליב אָנצופֿילן אירע פּאָנטשקעס מיט אײַנגעמאַכטס פֿון „ווײַנשל‟־טאָמאַטן.‬

‫די פּוילישע קיך בכלל, און די ייִדישע פּוילישע קיך בפֿרט, זאָגט זי, האָט אַ שיינע טראַדיציע, אָבער דאָס הייסט נישט, אַז זי קען נישט זײַן נאָוואַטאַריש.‬

קינדער פֿון דער „פֿונדאַציע ייִדיש‟

‫אין די חנוכּה־טעג זײַנען געווען אַ סך וואַרשטאַטן פֿאַר קינדער. די קינדער מאַלעווען חנוכּה־לעמפּלעך, שפּילן זיך מיט דריידלעך וכדומה. אַ וואַרשטאַט, וווּ קינדער לערנען זיך זינגען חנוכּה־לידער איז שוין שווערער צו געפֿינען. וואַרשטאַטן וווּ די קינדער קענען לייענען און שרײַבן די העברעיִשע און ייִדישע לידער און אַפֿילו פֿאַרשטיין, וואָס זיי זינגען, זענען כּמעט נישט בנימצא.‬

‫דערפֿאַר איז די „פֿונדאַציע ייִדיש‟ אַ פּאָזיטיווער אויסנאַם. די קינדער פֿון דער „פֿונדאַציע ייִדיש‟ האָבן געזונגען פֿאַרן עולם פֿון דער פּראָגרעסיווער שיל „עץ חיים‟, שבת דעם 5טן דעצעמבער. זיי האָבן געזונגען אַ ריי לידער פֿון „סבֿיבֿון, סובֿ, סובֿ סובֿ‟ ביז „חנוכּה, אוי חנוכּה‟ און טאַקע אויף אַ שיינעם ייִדיש. די „פֿונדאַציע ייִדיש‟ גיט אויך עבֿרית־ און ייִדיש־קורסן און טאַקע נאָר פֿאַרן קליינוואַרג. דער מיניסטעריום פֿון דיגיטאַליזאַציע און ציפֿריזאַציע שטיצט די דאָזיקע באַשיידענע אָבער סימפּאַטישע אונטערנעמונג.‬

דער היסטאָרישער זשעסט פֿונעם דײַטשישן קאַנצלער ווילי בראַנדט

בימים ההם בזמן הזה… אין די טעג, מיט 45 יאָר צוריק, האָט דער דײַטשישער קאַנצלער ווילי בראַנדט ממש שאָקירט דעם עולם מיט אַן אומדערוואַרטן זשעסט. בשעת זײַן באַזוך אין וואַרשע האָט ער געקניט פֿאַרן אָנדענק פֿון די געטאָ־קעמפֿער. ער האָט אויף אַזאַ אופֿן געבעטן מחילה בײַ די געטאָ־ייִדן פֿאַר די חטאים פֿונעם דײַטשישן פֿאָלק. פֿאַרשטייט זיך, אַז אַ סך דײַטשן האָבן דעמאָלט קריטיקירט זייער קאַנצלער, וואָס האָט, לויט זיי, איבערגעכאַפּט די מאָס אין זײַן סימפּאַטיע צו די חורבן-קרבנות.

‫ווי באַקאַנט, איז „פּולין‟ דער מוזיי פֿאַר דער געשיכטע פֿון די פּוילישע ייִדן, געבויט אויפֿן זעלבן סקווער, וווּ עס געפֿינט זיך דער געטאָ־דענקמאָל. דער סקווער הייסט הײַנט דער „ווילי בראַנדט סקווער‟, טאַקע צוליב דעם היסטאָרישן זשעסט פֿונעם דײַטשישן קאַנצלער.‬

‫אין אַ צערעמאָניע לכּבֿוד ווילי בראַנדט האָט פּראָפֿעסאָר דאַריוש סטאָלאַ פֿונעם מוזיי „פּולין‟ דערקלערט, אַז ווילי בראַנדט האָט דעמאָלט אויף אַ דעמאָנסטראַטיוון אופֿן באַטאָנט, אַז דאָס גאַנצע דײַטשישע פֿאָלק טראָגט אַ היסטאָרישן אַחריות פֿאַרן חורבן.‬

‫בראַנדטס נסיעה אין יאָר 1970 האָט געהאַט אַ זייער וויכטיקן ציל. דײַטשלאַנד האָט דעמאָלט אָנערקענט, אַז די נאָכמלחמהדיקע אָדער נײַסטע גרענעץ וועט בלײַבן די דעפֿיניטיווע גרענעץ צווישן דײַטשלאַנד און פּוילן. מיט אַנדערע ווערטער, דײַטשלאַנד האָט דערקלערט, אַז זי איז מקריבֿ אַ לאַנגע ריי דײַטשישע שטעט, צווישן זיי ברעסלוי, אויפֿן מזבח פֿון שלום אין אייראָפּע.‬

‫איידער ער האָט אונטערגעשריבן דעם פּאָליטישן אָפּמאַך צווישן זײַן לאַנד און פּוילן אינעם פּוילישן מלוכישן פּאַלאַץ איז ווילי בראַנדט עולה־לרגל געווען צו דעם געטאָ־דענקמאָל. נישט נאָר די דײַטשן זענען נישט געווען אַנטציקט פֿונעם דאָזיקן זשעסט. די דעמאָלטיקע קאָמוניסטישע, און אין גרויסן טייל, אַנטיסעמיטישע פּוילישע מאַכט איז געווען שטאַרק דענערווירט פֿון בראַנדטס בעטן מחילה בײַ‬ ‫די אויסגעהרגעטע פּוילישע ייִדן. די דיפּלאָמאַטן און זשורנאַליסטן זענען געווען אין גאַנצן דערשטוינט פֿון ווילי בראַנדטס אומדערוואַרטן איידעלן זשעסט.‬