קונסט און קולטור

„די גאָלדענע כּלה‟ אין „פֿאָלקסבינע‟

The Golden Bride at the Folksbiene

פֿון דזשאָרדין קוציק

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

יעדער הײַנטיקער ייִדישער טעאַטער, מחוץ דער חסידישער וועלט, שטויסט זיך אָן אין דער פּראָבלעם, אַז ס׳זענען פּשוט ניטאָ גענוג אַקטיאָרן, וואָס באַהערשן די שפּראַך, כּדי אויפֿצופֿירן אַ פּיעסע מיט בלויז ייִדיש־רעדנדיקע אַקטיאָרן; בפֿרט בײַ אַזאַ שפּיל ווי „די גאָלדענע כּלה‟, וואָס נייטיקט זיך אין 20 געניטע אויסגעשולטע זינגער, וועלכע קענען גוט טאַנצן און האָבן דערצו אַ חוש פֿאַר הומאָר.

עס שאַפֿט זיך אַ דילעמע: מע דאַרף אָדער זוכן נאָר ייִדיש־רעדנדיקע אַקטיאָרן און זיי אויסלערנען ווי אַזוי צו טאַנצן און זינגען אויף גאָר אַ הויכן ניוואָ, אָדער געפֿינען אַקטיאָרן מיט אַלע מעלות, וואָס קענען אָבער ניט קיין ייִדיש. דזשאַמי־בעט מאַרגאָליס, וואָס האָט אויסגעקליבן די אַקטיאָרן, האָט דווקא אויסגעקליבן די צווייטע ברירה: מע האָט געפֿונען די שטערן און זיי דערנאָך אויסגעלערנט, ווי אַזוי צו רעדן און זינגען אויף ייִדיש. און ס׳איז זיי געלונגען, כאָטש מע קען אַמאָל הערן, אַז געוויסע זינגער האָבן מער פּראַקטיק מיטן זינגען אויף דײַטש ווי אויף ייִדיש.

רייטשעל פּאָליקאַר איז וווּנדערלעך אין דער ראָלע פֿון „גאָלדעלע‟, אַ יונג מיידל, וואָס דערוויסט זיך, „אַז מײַן פֿאָטער, לאַנג זאָל ער לעבן, איז געשטאָרבן און האָט מיך איבערלאָזט מיליאָנען‟, און זאָגט די בחורים אין איר שטעטל, אַז ווער עס וועט געפֿינען איר לאַנג־פֿאַרלוירענע מאַמע, וועט מיט איר חתונה האָבן. אַ קלאַסישע אָפּערע־זינגערין, קען פּאָליקאַר דערגרייכן גאָר הויכע טענער, אָבער זי רעדט נאָך אַלץ קלאָר אַרויס די ווערטער אַפֿילו אינעם סאַמע־ברען פֿון אַ ליד. איר גאָלדעלע ווערט פֿאַרליבט אין מישע, געשפּילט פֿון קאַמרין דזשאָנסאָן, אַ שטאַרקער זינגער, וועמענס קול און טאַנץ־פֿעיִקייטן ציִען צו דעם אויפֿמערק פֿונעם עולם. אַ פֿאַרליבטער אין גאָלדעלע, פֿאָרט ער אויס די גאָרע וועלט, כּדי צו געפֿינען איר מאַמע.

די צוויי הויפּט־העלדן האָבן אַ פּאַראַלעל אין נאָך אַ פּאָרל, גאָלדעלעס שטיף־שוועסטער, חנהלע (דזשיליאַן גאָטליב) און איר אַמעריקאַנער חתן דזשעראָם (גלען סטיווין־אַלען). להיפּוך צום ערנסטן און דראַמאַטישן הויפּט־פּאָרל, זענען חנהלה און דזשאָרעם גרינגערע פּאַסאַזשירן, וואָס געפֿינען הומאָר אין די קולטורעלע אונטערשיידן צווישן זייערע לענדער און זייער שלימזל בײַם פּרובירן צו ווערן אַקטיאָרן. גלען סטיווין־אַלען איז אויסגעצייכנט ווי דער נאַרישער, אָבער גאַנץ וווילער אַמעריקאַנער, וואָס פֿאַרקערפּערט אין זיך די פֿריידן און ענטוזיאַזם פֿון די אַמעריקאַניזירטע ייִדן פֿון דער „דזשעז־תּקופֿה‟. דזשיליאָן גאָטליב, ווי חנהלע, שפּילט חנעוודיק די ראָלע פֿון אַ שטעטלדיק מיידל, וואָס מוז זיך אויסלערנען ווי אַזוי זיך צוצופּאַסן צו דער נײַער געזעלשאַפֿט, פֿון וואַנען עס איז געקומען איר חתן.

די אַקטיאָרן, וואָס שפּילן די אַנדערע אײַנוווינער פֿונעם שטעטל, וואָס קומען אַלע אָן מאַסנווײַז קיין אַמעריקע צווישן די צוויי אַקטן, שפּילן אַלע גאַנץ פֿעיִק זייערע ראָלעס. ספּעציעל מערקווערדיק זענען אָדם ב. שאַפּיראָ, וואָס שפּילט דעם קאָמישן און צומאָל גאַנץ אַבסורדישן שדכן, קלמן; און ברוס ריבאָלד און ליסאַ פֿישמאַן, וואָס שפּילן פּינחס און טויבע, די עלטערן פֿון חנהלע און שטיף־עלטערן פֿון גאָלדעלע.

די „פֿאָלקסבינעס‟ פֿאָרשטעלונג שאַפֿט גאָר אַן אַנדער אײַנדרוק פֿאַרן הײַנטיקן עולם, ווי די „גאָלדענע כּלה‟ האָט מסתּמא געשאַפֿן אין 1923. דער פּאַטריאָטישער לויב־געזאַנג צו אימיגראַציע, למשל, האָט גאָר אַן אַנדער טעם הײַנט, מיט 92 יאָר שפּעטער. דער איצטיקער צוקוקער ווייסט, אַז בלויז מיט אַ יאָר שפּעטער האָט מען כּמעט אין גאַנצן פֿאַרמאַכט די טויערן קיין אַמעריקע, און אַז די אײַנוווינער פֿון די שטעטלעך, פֿון וואַנען גאָלדעלע איז געקומען, זענען שפּעטער פֿאַרטיליקט געוואָרן בשעתן חורבן. פֿאַר אַן אימיגראַנטישן דור צוקוקער איז דער בכּיוון־צעבראָכענער אַמעריקאַנער ייִדיש פֿון דזשעראָם (ער רופֿט, למשל, אָן זײַן כּלה „קאַנעלע‟, ווײַל ער קען ניט ריכטיק אַרויסרעדן דעם „ח‟) געווען אַ קאָמישע אָפּשפּיגלונג פֿון זייערע אייגענע קינדער. הײַנט איז עס פֿאַר אַ סך מענטשן אין זאַל אַן אָפּשפּיגלונג פֿון זייערע באָבע־זיידעס, דער דור פֿון דזשעראָם, וואָס האָט זיך אויסגעגרינט און איז אַוועק פֿון דער ייִדישער קולטור.

אין אַ צײַט, אין וועלכער אַ סך אַמעריקאַנער ייִדן, וואָס קענען ניט קיין ייִדיש, אָבער פֿילן זיך סײַ ווי סײַ גאַנץ עמאָציאָנעל פֿאַרבונדן מיט דער ייִדישער קולטור, דינט די שפּיל ווי אַ באַווײַז פֿון די מער טראַגישע עלעמענטן פֿון דער אַמעריקאַנער ייִדישער איבערלעבונג. די אַמאָליקע אימיגראַנטן, וואָס האָבן געשעפּט נחת פֿון דעם, אַז זייערע קינדער קענען קוים רעדן ייִדיש, האָבן אויפֿגעשטעלט דורות, וועלכע ווילן וויסן מער וועגן זייערע וואָרצלען. די נײַע פּראָדוקציע פֿון דער „פֿאָלקסבינע‟ קען פֿאַר זיי דינען ווי אַ שיינע בריק צו דער קולטור פֿון זייערע אָבֿות. פֿון דער צווייטער זײַט, ווײַזט עס בולט אויך, וויפֿל קולטור מע האָט טאַקע פֿאַרלוירן דורכן פּראָצעס פֿון אַמעריקאַניזאַציע.