געשיכטע

ווען ייִדן האָבן געלעבט אין ליעפּליע

When the Jews Lived in Lepel

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

די נײַע פּובליקאַציע אין דער סעריע „דאָס שטעטל אין דעם הײַנטיקן זכּרון‟ פֿונעם מאָסקװער אַקאַדעמישן צענטער „ספֿר‟ איז געװידמעט דער שטאָט ליעפּליע אין דער װיטעבסקער געגנט פֿון בעלאַרוס.

די אױפֿבלי־תּקופֿה פֿון דער דאָזיקער שטאָט הײבט זיך אָן אין מיטן 19טן יאָרהונדערט, װען ליעפּליע איז געװאָרן דער צענטראַלער פּונקט פֿון דער נײַער קאַנאַלן־סיסטעם, װאָס האָט פֿאַרבונדן די טײַכן דניעפּער און דװינע. צו יענער צײַט האָט ליעפּליע געהאַט אַרום דרײַ טױזנט תּושבֿים, צװישן זײ — בערך אַ טױזנט ייִדן.

אין 1905 איז די שטאָט שױן געװען אַ סך גרעסער, אַרום זיבן טױזנט נפֿשות, בתוכם פֿיר טױזנט ייִדן, וואָס האָבן זיך אָפּגעגעבן מיט האַנדל און אינדוסטריע. אין דער שטאָט האָט מען אױסגעפֿאַרטיקט ציגל און לעדערנע סחורה. די ייִדן האָבן געהאַלטן כּלערלײ קראָמען און געשעפֿטן, צװישן זײ אַ ביכער־קראָם, אַ דרוקערײַ, אַ פּאָר אַפּטײקן.

דער ערשטער טײל פֿונעם בוך איז כּולל אַ היסטאָריש־עטנאָגראַפֿישער איבערזיכט פֿון ליעפּליע און די שכנישע שטעטלעך טשאַשניק (דאָס געבורטס־אָרט פֿון ש. אַנ־סקי) און אושאָץ. דער היסטאָריקער קאָנסטאַנטין קאַפּענקין דערצײלט װעגן דעם ייִדישן לעבן אין ליעפּליע צװישן די יאָרן 1840–1941, און אין טשאַשניק בעת דער סאָװעטישער תּקופֿה פֿאַר דער מלחמה. די געשיכטע איז געװען אַ גאַנץ טיפּישע: די סאָװעטישע מאַכט האָט פֿאַרמאַכט די שילן און געװאָלט אױסוואָרצלען רעליגיע, בעת די אָרטיקע ייִדן, דער עיקר, עלטערע־לײַט, האָבן זיך געסטאַרעט, אָן אַ גרויסן דערפֿאָלג, אָפּצוהיטן די רעשטלעך ייִדישקײט. די דאָזיקע פֿאָרשונגען זײַנען װערטפֿול דערפֿאַר, װאָס זײ פֿאַרמאָגן אַ סך פֿאַקטן, דאָקומענטן און פֿאָטאָס, װאָס העלפֿן בעסער צו פֿאַרשטײן די פּראַקטישע פּאָליטישע סאָװעטיזירונג פֿון די אַמאָליקע שטעטלעך.

דער עטנאָגראַפֿישער טײל באַהאַנדלט ניט דעם עבֿר, נאָר דעם הײַנט. דער פּראָיעקט פֿון „ספֿר‟ שטעלן פֿאַר זיך די אױפֿגאַבע צו פֿאַרשטײן, װאָס פֿאַר אַ זכר אין דער אַמאָליקער ייִדישער באַפֿעלקערונג איז פֿאַרבליבן אינעם זכּרון פֿון די הײַנטיקע תּושבֿים פֿון װײַסרוסישע שטעט און שטעטלעך. קודם־כּל, האָט מען בדעה צו אַנטפּלעקן סטערעאָטיפּן, װאָס זײַנען אײַנגעװאָרצלט אין זײער באַװוּסטזײַן, דערקלערט דער מאָסקװער פֿאָלקלאָריסט אַלעקסאַנדר מאָראָז. יעדע קולטור פֿורעמט אױס אַ געװיסע אַלגעמײנע געשטאַלט פֿון אַ „פֿרעמדן‟, װאָס האָט אַנדערע מינהגים, השׂגות און געדאַנקען.

אײנער פֿון די סאַמע פֿאַרשפּרײטע קריסטלעכע סטערעאָטיפּן װעגן ייִדן איז דער „בלוט־בילבול‟, אַ גלױבעניש, אַז ייִדן נײטיקן זיך אין בלוט פֿון קריסטן צו באַקן מצות. הײַנט האָט דאָס דאָזיקע גלױבעניש אַ טאָפּלטע פֿונקציע. פֿון אײן זײַט, האָבן אײניקע קריסטן אַ חשד, אַז די ייִדן נוצן טאַקע יאָ בלוט פֿון לעבעדיקע מענטשן, אָבער פֿון דער אַנדערער זײַט, האָט מען ספֿיקות און מע לאַכט פֿון די דאָזיקע זאַבאָבאָנעס. אײניקע מענטשן קומען צו אַ פּשרה: זײ האַלטן, אַז ייִדן נוצן יאָ בלוט, אָבער צוליב דעם דאַרפֿן זײ ניט הרגענען לעבעדיקע מענטשן. בכלל מצות פֿאַרנעמט אַ חשובֿ אָרט אינעם הײַנטיקן קאָלעקטיװן זכּרון פֿון דער קריסטלעכער באַפֿעלקערונג װי אַ סימבאָלישער ייִדישער מאכל.

אַן אַנדער גלױבעניש, װאָס איז עד־היום פֿאַרשפּרײט צװישן קריסטן, האָט צו טאָן מיטן כּלומרשטן ייִדישן ריח, װאָס מען קאָן ניט פּטור װערן פֿון אים. אײניקע זאָגן, אַז פֿון ייִדן „שטיקט מיטן טײַװל‟. אײניקע גלױבענישן, װאָס מען האָט אַ מאָל געהאַלטן פֿאַר רײן אמת, זײַנען מיט דער צײַט מגולגל געװאָרן אין מעשׂיות פֿאַר קינדער. אַזױ, למשל, דערצײלט מען די מעשׂה װעגן דעם טײַװל מיטן נאָמען „כאַפּון‟, װאָס פֿלעגט כּלומרשט אַרױסכאַפּן אַ ייִד פֿונעם כּהל, װאָס האָט געדאַװנט יום־כּיפּור אין דער שיל. אין ליעפּליע געדענקען אײניקע עלטערע קריסטן די דאָזיקע מעשׂה, װאָס זײ האָבן געהערט קינדװײַז, אָבער זײ גלייבן ניט אין איר.

הײַנט װױנען אין ליעפּליע בלױז געצײלטע ייִדן, װאָס זײַנען געבױרן געװאָרן נאָך דער מלחמה. אײן פֿרױ דערמאָנט זיך װי אירע עלטערן, װאָס זײַנען געקומען צוריק נאָכן חורבן, האָבן געפּרוּװט אױפֿצושטעלן אַ ייִדיש לעבן אין דער שטאָט. מען האָט געהאַט אַ מנין, װאָס האָט געדאַװנט אין פּריװאַטע שטיבער, געפּראַװעט פּסח און געבאַקן מצות. אַפֿילו די ייִדן, װאָס האָבן שפּעטער חתונה געהאַט מיט קריסטן, האָבן געפּרוּװט אָפּהיטן אײניקע ייִדישע מינהגים, געקאָכט ייִדישע מאכלים.

דער צװײטער טײל פֿונעם פֿאָרשערישן פּראָיעקט איז געװידמעט די ייִדישע בית־עלמינס פֿון װײַסרוסישע שטעטלעך. אױף אײניקע פֿון זײ האָט מען נאָך דער מלחמה אױפֿגעשטעלט דענקמעלער פֿאַר די קרבנות פֿונעם חורבן. װי עס פֿלעגט זיך ניט זעלטן טרעפֿן אין סאָװעטן־פֿאַרבאַנד, האָט די סאָװעטישע מאַכט ניט דערלאָזט קײן ייִדישע סימבאָלן און אַפֿילו דאָס װאָרט „ייִדן‟ אויפֿן דענקמאָל. אױף דעם מאָנומענט אינעם דאָרף קאַמיען זעט מען גאַנץ קלאָר, אַז דאָס װאָרט, „ייִדן‟ איז אָפּגעריבן געװאָרן אױפֿן דענקמאָל־שטײן, און דער מגן־דוד איז איבערגעמאַכט אין אַ סאָװעטישן פֿינף־עקיקן שטערן.

הײַנט צו טאָג זײַנען די ייִדישע בית־עלמינס פֿאַרבליבן די אײנציקע מאַטעריעלע עדותן פֿון דער לאַנגער ייִדישער געשיכטע אין די װײַסרוסישע שטעט. זײ זײַנען פֿאַרבונדן מיט פֿאַרשידענע לעגענדעס און גלױבענישן. דװקא יענע מינהגים, װאָס האָבן צו טאָן מיט קבֿורה און טױט, פֿאַרבלײַבן לענגער אינעם קאָלעקטיוון זכּרון. אײניקע בית־עלמינס װערן גוט אָפּגעהיט — קודם־כּל, אַ דאַנק די קינדער און אײניקלעך, װאָס קומען פֿון פֿאַרשידענע ערטער אױף קבֿר־אָבֿות, בעת אַנדערע װערן בהדרגה צעפֿאַלן. דערפֿאַר איז די פֿאָרשונג און באַשרײַבונג פֿון אַלע פֿאַרבליבענע בית־עלמינס אַ װיכטיקער טײל פֿון דער ייִדישער היסטאָרישער פֿאָרשונג.