קונסט און קולטור

סוררעאַליסטישע וויגלידער פֿון אָלאַ בילינסקאַ

Surrealistic Lullabies by Ola Bilinska

פֿון איציק גאָטעסמאַן

אין וואַרשע האָב איך באַקומען אַ מתּנה פֿונעם „ייִדישן היסטאָרישן אינסטיטוט‟: אַ רעקאָרדירונג, אַרויסגעגעבן מיט אַ יאָר צוריק פֿון דער זינגערין אָלאַ בילינסקאַ. דאָס קאָמפּאַקטל הייסט „בעריאָזקעלע‟ [“Berjozkele”] מיטן אונטערקעפּל „ייִדישע וויגלידער‟. אין איר אַרײַנפֿיר צו דער רעקאָרדירונג שרײַבט זי, אַז „וויגלידער זענען אַ מוזיקאַלישער וועגווײַזער צו דעם מענטשנס אונטערבאַוווּסטזײַן און פֿונק­ציאָנירט ווי אַ גרענעץ צווישן וואַכקייט און חלום; אַ נסיעה אַרײַן אין דער וועלט פֿון קינדהייט, וואָס איז פֿול מיט אירע מוראס, אימאַזשן און סעלעקטיווע זכרונות.‟

ווי מע פֿאַרשטייט פֿון דעם, האָט די זינגערין נישט סתּם געוואָלט פֿאָרשטעלן אַלטע ייִדישע שול־ און פֿאָלקסלידער, נאָר האָט מיט די לידער געוואָלט אַרײַן אינעם מוח און אַרויסרופֿן בײַם צוהערער געפֿילן, וואָס מע וואָלט געוויינטלעך נישט געטראַכט, אַז זיי פּאַסן צום וויגליד. אַזוי ווי עס האַנדלט זיך וועגן חלומות, געהערט די באַשרײַבונג צו „סוררעאַליזם‟. איר ציל איז נישט מע זאָל מיטזינגען אָדער מיטפּאַטשן — לויט אירע אַראַנזשירונגען איז דאָס נישט מעגלעך, נאָר איבערלעבן די חלום־שטימונג, וואָס זי שאַפֿט דורך קלאַנגען.

פּראָפֿעסאָר מאַריאַן פֿוקס שרײַבט אינעם באַגלייט־ביכל, אַז די וויג­ליד־טראַדיציע אויף ייִדיש האָט אינ­ספּירירט די שאַפֿונגען סײַ בײַ די פּאָעטן, סײַ בײַ די קלאַסישע מוזיקער. עס איז באַ­קאַנט, אַז אינעם ייִדישן וויגליד רעדט די מאַמע נישט בלויז צום קינד, נאָר אויך צו זיך אַליין, און רעדט זיך אַראָפּ פֿון האַרצן. איינס פֿון די לי­דער וואָס בילינסקאַ זינגט — פֿון ה. לייוויק, און לייבו לעווין — איז אַ גוטער משל פֿונעם וויגליד פֿאַר דער­וואַקסענע:

לייג דײַן קאָפּ אויף מײַנע קני גוט אַזוי צו ליגן
קינדער שלאָפֿן אײַן אַליין
גרויסע דאַרף מען וויגן

בילינסקאַ איז נישט בלויז די זינגערין, נאָר אויך די הויפּט־מוזיקערין. איר שפּילן אויף פֿאַר­שיידענע עלעקטראָנישע אינ­סטרו­מענטן, ווי דער „סינטעסײַזער‟ און „מוג־פֿוגער‟ שטעלן מיט זיך פֿאָר די הויפּט־קלאַנגען אויף דער רע­קאָרדירונג און שאַפֿן דאָס געפֿיל בײַם צו­הערער, אַז ער איז האַלב־וואַך, האַלב פֿאַר­שלאָפֿן. די אינ­סטרו­מענטן און קלאַנגען, אַגבֿ, זענען גע­ווען זייער פֿאַרשפּרייט אין די 1970ער יאָרן אין דער פּאָפּולערער ראָקמוזיק פֿון אַמע­ריקע, וועט די מוזיק אויך אַרויסרופֿן געפֿילן פֿון נאָסטאַלגיע בײַ מענטשן פֿון מײַן דור, וואָס זענען אויפֿגעוואַקסן אין יענע יאָרן.

אין גאָלדפֿאַדענס ליד „שלאָף מײַן פֿייגעלע‟ הערט זיך אַ שוואַכע באַגלייטונג צום קול, און דאָס ליד וואַרפֿט אָן אַ פּחד מיט זײַן שטימונג; אין תּוך, ווערט גאָלדפֿאַדענס ליד מגולגל אין אַ חורבן־ליד, פֿול מיט מורא און שרעק.

נישט אַלע לידער זענען וויגלידער. מיכל געלבאַרטס „אַ מיידעלע, אַ ייִנגעלע, לאָמיר אַלע גייען טאַנצן‟, איז אַ טאַנץ־ליד, וואָס מע פֿלעגט זינגען אין אַלע פֿאָלקשולן. קיין מער „קינדערישע‟ ווערטער אין אַ ליד וועט מען נישט געפֿינען. דאָך, אין בילינסקאַס נוסח, ווערט דאָס אויס קינדערליד, עס ווערט אַ מעדיטאַטיוו, כּמעט היפּנאָטיש ליד מיט אַ שטאַרקן ריטעם. מע ווערט פֿאַרכּישופֿט פֿונעם ליד. צוויי קורצע אינסטרומענטאַלע נומערן, „בין־השמשות‟ און „דער טאַנץ‟, ניצט בילינסקאַ ווי אַן אַרײַנפֿיר אָדער אויס­ברייטערונג צו די לידער און דעם פֿאַר­חלומדיקן געפֿיל. די מוזיקער, וועלכע העלפֿן איר צו, זענען: קאַספּער שראָדער, מיקאָלײַ טראַזשאָקאַ און רפֿאל ראָגינסקי. איך שטעל זיך פֿאָר, אַז דער „צונויפֿמישער‟ פֿון די לידער אין סטודיאָ, מיכאל קופּיטש, האָט שווער געאַרבעט מיט דער זינגערין, ביז מען איז געווען צופֿרידן מיט די שטימונג־קלאַנגען.

איך וויל נישט מע זאָל מיינען, אַז אַלע לידער זענען פֿול מיט שרעק. די קלאַנגען פֿון די עלעקטראָנישע אינסטרומענטן דערמאָנען אויך אין קאָסמאָס, און איך שטעל זיך פֿאָר, אַז קינדער וואָלטן געקענט מיט זייער כּוח־הדמיון אַוועקפֿליִען אין די הימלען, צו ווײַטע פּלאַנעטן, זיך צוהערנדיק צו די לידער. בײַם ליד „ווער זינגט עס דאָרט?‟ (ווערטער פֿון זוסמאַן סעגאַלאָוויטש) ניצט מען געוויסע קלאַנג־עפֿעקטן און בײַם הערן רופֿט עס אַרויס אימאַזשן פֿון מלאכים.

אינעם פֿאָלקלאָר פֿון אַלע פֿעלקער ווערט דער ברונעם פֿאַרבונדן מיט מיסטעריע און כּישוף. אין דער ייִדישער ליטעראַטור ווייסט מען דעם מאָטיוו, אַ דאַנק פּרצעס דראַמע „בײַ נאַכט אויפֿן אַלטן מאַרק‟. בילינסקאַס אויסטײַטש פֿון איציק פֿעפֿערס ליד „די קרעניצע‟ (מוזיק פֿון ש. פּאָלאָנסקי) שטעלט דעם טראָפּ אויף דעם כּישוף־פֿאָלקלאָר. ס’רובֿ זינגערס זינגען דאָס ליד ווי אַ פֿריילעכס, אָבער בילינסקאַ האָט אין זינען די שטימונג און נישט דעם ריטעם.

ס’איז כּדאַי צו דערמאָנען ווי שיין דאָס קאָמפּאַקטל איז אַרויסגעגעבן געוואָרן, מיט ווערטער אויף ייִדיש מיט ייִדישע אותיות, אויף ייִדיש מיט לאַטײַנישע אותיות; איבערגעזעצט אויף ענגליש און פּויליש — פֿיר טעקסטן פֿאַר יעדן ליד. חנעוודיקע צייכענונגען באַשײַנען אויך דאָס קאָמפּאַקטל. בילינסקאַ זינגט קאָרעקט אויף ייִדיש, כאָטש איך שטעל זיך פֿאָר, אַז דאָס איז נישט איר מאַמע־לשון.

„בעריאָזקעלע‟ פֿון אָלאַ בילינסקאַ איז אַ שטימונג־מוזיק, און באַטראַכט אונדזערע וויג­לידער פֿון אַן אָריגינעלן קוקווינקל, וואָס טראָגט אונדז אַוועק צום לאַנד פֿון די חלומות.

מע קען הערן ווי בילינסקאַ זינגט „לייג דײַן קאָפּ‟ בײַ דער וועבזײַט: