100 יאָר פֿון דער גאַלעריע „בן־אורי‟

100 Years of the Ben Uri Gallery

די קוראַטאָרן פֿון דער „בן־אורי גאַלעריע‟ — שׂרה מאַקדוגאַל (רעכטס) און רחל דיקסאָן, לעבן מאַרק גערלערס מײַסטערווערק „קאַרוסעל‟ (מערי־גאָו־ראַונד)
Getty Images
די קוראַטאָרן פֿון דער „בן־אורי גאַלעריע‟ — שׂרה מאַקדוגאַל (רעכטס) און רחל דיקסאָן, לעבן מאַרק גערלערס מײַסטערווערק „קאַרוסעל‟ (מערי־גאָו־ראַונד)

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published January 07, 2016, issue of January 22, 2016.
די גאַלעריע „בן־אורי‟
די גאַלעריע „בן־אורי‟

משה עובֿד, אַ לאָנדאָנער ייִד, װאָס האָט געהאַנדלט מיט קמיעות און איידלשטײנער און איז געװען אַ הײסער חסיד פֿון ייִדיש, דערמאָנט זיך אין זײַנע זכרונות „װיזיאָנען און אײדלשטײנער‟ (1931): „אין 1914 האָט די מלחמה, אין איר גװאַלדיקן װעלט־טרײסל, אַהערגעשלײַדערט פֿון פֿראַנקרײַך אַ געװיסן ב. בערסאָן, ניט קײן שלעכטן דעקאָראַטיװן קינסטלער. יעדנפֿאַלס, איז ער געװען אַ גוטער אַגיטאַטאָר און אינספּיראַטאָר. ער האָט דעמאָלט געגרינדעט דעם ייִדישן קונסט־פֿאַראײן ‘בן אורי’, װעלכער באַזיצט הײַנט צו טאָג אַ קלײנע, אָבער אַ שײנע קאָלעקציע פֿון ייִדישע קונסטװערק.‟

אינעם פֿאַרגאַנגענעם יאָר 2015 האָט „בן אורי‟ אָפּגעפֿײַערט מיט אַ היפּש ביסל פּאָמפּע זײַן 100סטן יובֿל.

שױן דער פֿאַקט אַליין, אַז אַזאַ מין ייִדישער קונסט־אַנשטאַלט האָט געהאַט אַזאַ לאַנגן און פּראָדוקטיװן קיום אין לאָנדאָן, איז אַ מין נס. מען װײסט װײניק װעגן בערסאָנס פּערזענלעכקײט — אַ פּליט פֿון רוסלאַנד, װאָס איז אַ פּנים נעלם געװאָרן פֿון לאָנדאָן מיט אַ יאָר שפּעטער. אָבער „בן־אורי‟ איז פֿאַרבליבן און געװאָרן אַ װיכטיקער צענטער פֿון ייִדישער קולטור און קונסט. לרובֿ קינסטלער און קולטור־טוער, װאָס האָבן זיך אין פֿאַרשידענע יאָרן גרופּירט אַרום דעם דאָזיקן אַנשטאַלט, זײַנען געװען אימיגראַנטן פֿון מיזרח־ און מיטל־אײראָפּע. לכתּחילה איז דאָס געװען ייִדיש־רעדנדיקע אינטעליגענץ פֿון רוסלאַנד און פּױלן; אין די 1930ער יאָרן זײַנען צוגעקומען פּליטים פֿון היטלערס דײַטשלאַנד, און נאָך דער מלחמה — די שארי־הפּליטה פֿון די „די־פּי‟־לאַגערן.

די רײַכע שעפֿערישע געשיכטע פֿון „בן־אורי‟ װערט פּרטימדיק באַהאַנדלט אינעם זאַמלבאַנד לכּבֿוד דעם יובֿל. פֿאַר דער געשיכטע פֿון ייִדיש אין ענגלאַנד איז ספּעציעל װיכטיק דער װאָגיקער אַרטיקל פֿונעם באַקאַנטן לאָנדאָנער היסטאָריקער פֿון ייִדישער קולטור — דוד מאַזאָװער. אין די ערשטע יאָרן איז „בן־אורי‟ געשטאַנען אין פֿאַרבינדונג מיט דער צײַטונג „די צײַט‟, מיטן ייִדישן פֿאַרלאַג „נאַראָד‟, און מיט דער לאָנדאָנער בראַנזשע פֿון „פּועלי־ציון‟, װאָס האָט דעמאָלט געשטיצט ייִדיש. אין 1916 איז אַרױס די ערשטע ענגלענדישע פּובליקאַציע װעגן קונסט אױף ייִדיש, „בן אורי אַלבאָם‟, װאָס האָט אַנטהאַלטן בערסאָנס צײכענונגען לױט די מאָטיװן פֿון ייִדישן אַלטערטום.

„בן אורי‟ האָט צוגעצױגן אַ היפּשע צאָל לעבעדיקע קאָלירפֿרולע פּערזענלעכקײטן, װי משה עובֿד. אַן אַנדערע בולטע פֿיגור איז געװען יעקבֿ־מאיר זאַלקינד, אַן אַמאָליקער ישיבֿה־בחור פֿון ווײַסרוסלאַנד, װאָס האָט שטודירט פֿילאָסאָפֿיע, געשיכטע, עקאָנאָמיע און פֿילאָלאָגיע אין דײַטשלאַנד און דער שװײץ. אַ שטיקל צײַט האָט ער געדינט װי אַ רבֿ אין קאַרדיף, אָבער לאַנג האָט ער זיך אין װײלז ניט געהאַלטן און איז אַריבער קײן לאָנדאָן.

אין „בן אורי‟ האָט זאַלקינד געהאַלטן רעפֿעראַטן אױף כּלערלײ טעמעס, פֿון אַראַבישער קונסט ביז דער געשיכטע פֿון ייִדישן דרוק. אַ פֿרומער ייִד, האָט ער אַ צײַט רעדאַגירט די אַנאַרכיסטישע צײַטונג „דער אַרבעטער פֿרײַנד‟ און אָרגאַניזירט אַנאַרכיסטישע קאָלאָניעס אין ארץ־ישׂראל. בעת דער ערשטער װעלט־מלחמה איז ער געװאָרן פֿאַרטאָן אין קאַמף קעגן רעקרוטירן רוסישע ייִדן אין דער בריטישער אַרמײ; אָבער זײַן גרעסטער חלום איז געװען אַרױסצוגעבן אַ פֿולע איבערזעצונג פֿון דער גמרא אױף ייִדיש, װאָס איז מקוים געװאָרן נאָר טײלװײַז. זאַלקינד איז געשטאָרבן אין ביטערן דלות אין חיפֿה אין 1937.

די ערשטע לאָנדאָנער גרופּע ייִדישע קינסטלער איז געװען די „װײַטשעפּעל באָיז‟. קינדער פֿון מיזרח־אײראָפּעיִשע אימיגראַנטן, האָבן זיי באַקומען זײערע קינסטלערישע בילדונג אין דער לאָנדאָנער שול „סלײד‟ ערבֿ דער ערשטער װעלט–מלחמה: דוד באָמבערג, מאַרק גערטלער, יצחק ראָזנפֿעלד. זײ האָבן אַרױסגעשטעלט זײערע װערק אין „װײַטשעפּל־גאַלעריע‟, װאָס איז געװאָרן דער קינסטלערישער צענטער פֿון דער לאָנדאָנער ייִדישער געגנט „איסט ענד‟. אַ גרױסע צאָל זײערע װערק געפֿינט זיך איצט אין דער זאַמלונג פֿון „בן אורי‟, צװישן זײ גערטלערס מײַסטערװערק „קאַרוסעל‟ (מערי־גאָו־ראַונד), „אַ מעטאַפֿאָר פֿאַרן משוגעת פֿון דער מלחמה‟, ווי ס‘האָט עס אָנגערופֿן דער ענגלישער קונסט־היסטאָריקער ריטשאַרד קאָרק.

אויב די ערשטע װעלט־מלחמה איז געװען אַ טיפֿע טראַװמע פֿאַרן ערשטן דור לאָנדאָנער ייִדישע קינסטלער, איז דער חורבן פֿון דער צװײטער מלחמה פֿאַרבליבן עד־היום פֿאַרקריצט אינעם קינסטלערישן כּוח־הדמיון פֿון דער ענגלישער ייִדישער קונסט. דערצו נאָך זײַנען אַ היפּשע צאָל פּליטים, װאָס זײַנען אַנטלאָפֿן סוף־1930ער יאָרן פֿון דײַטשלאַנד און עסטרײַך, אינטערנירט געװאָרן דורך דער בריטישער רעגירונג אין לאַגערן און תּפֿיסות. „די דאָזיקע דערפֿאַרונג האָט גורם געװען ביז גאָר עפֿעמערישע קונסטפֿאָרמען‟, שרײַבן רחל דיקסאָן און שׂרה מעקדוגל אין זײער קאַפּיטל „געצװוּנגענע רײַזעס‟. מען האָט געמאַכט קונסטװערק פֿון שטיקלעך ברױט, קאַשע, מיסט. אַ סך קינסטלער, װאָס האָבן זיך קונה־שם געװען אין דײַטשלאַנד נאָך פֿאַר היטלערן, זײַנען ניט געװען בכּוח גובֿר צו זײַן די טראַװמע פֿון ביטערן גלות־ענגלאַנד און זײערע נעמען זײַנען פֿאַרשװוּנדן געװאָרן פֿון דער קונסט־געשיכטע.

הײַנט פֿאַרמאָגט „בן אורי‟ שטיצער, װאָס העלפֿן אײַנצוקױפֿן װיכטיקע װערק פֿון דער מאָדערנער ייִדישער קונסט. די קונסט־קוראַטאָרין קעטרין פּירען דערקלערט די װיזיע פֿונעם מוזײ: „דער ענין פֿון אידענטיטעט איז תּמיד געװען דער עיקרדיקער פּרינציפּ פֿון ‘בן אורי’, אָנהײבנדיק פֿון די סאַמע ערשטע זוכענישן נאָך דער אײגנטימלעכער ייִדישער קונסט, װאָס איז במילא פֿאַרקניפּט מיטן ענין פֿון ייִדישקײט.‟ צװישן די לעצטע קניות זײַנען די װערק פֿון חיים סוטין, דוד באָמבערג און יצחק ראָזנפֿעלד. יעדעס יאָר מאַכט דער מוזײ אױסשטעלונגען, װאָס אַנטפּלעקן פֿאַרשידענע אַספּעקטן פֿון מאָדערנער ייִדישער קונסט.