אַ שמועס אין ייִדיש און פּסיכאָאַנאַליז

A Conversation in Yiddish about Psychoanalysis

מאַקס כּהן און זײַן נײַ בוך
מאַקס כּהן און זײַן נײַ בוך

פֿון פֿראַנסואַ אַרדעווען

Published January 15, 2016, issue of February 05, 2016.

פּסיכאָאַנאַליז, ייִדיש, שמועסן: צווישן אייגנקייט און פֿרעמדקייט

דער פּסיכאָאַנאַליז איז אַ שמועס. פֿון דעם וויל מאַקס כּהן — אַ בוך נאָך אַ בוך — ניט אָפּטרעטן; ס‘איז אַ שמועס צווישן לעבעדיקע און טויטע אויף אַ בשותּפֿותדיקער שפּראַך. מאַקס כּהן דערוועגט זיך צו טראַכטן, אַז אין אָט דעם גאַנצן עסק איז פֿאַראַן עפּעס וואַמפּיריש. דווקא ייִדיש, דער זשאַרגאָן, ווי עס פֿלעגן עס רופֿן פֿרויד און דאָס רובֿ אַסימילירטע ייִדן, איז דאָס געמישטע לשון, געשאַפֿן אויפֿן סמך פֿון קריִאָליש, איינע פֿון די שפּראַכן, וואָס זענען אַרומגעגאַנגען אַרום פֿרוידן, און וועלכע האָבן אים אַוודאי פֿאַרכאַפּט, הגם דער דערפֿינדער פֿון פּסיכאָאַנאַליז האָט אַמאָל באַדאַרפֿט האָבן פֿון ייִדיש אַן איבערזעצונג אויף דײַטש.

דער וויץ, אַז אַ וואָרט מאַכט דײַטש און ייִדיש פֿאַר שותּפֿים, איז נישט בלויז אַ שיינער וויץ, נאָר בעצם אַ הויפּט־ספּרוזשינע, אַ כּלל־כּלי פֿון ייִדיש. מיט אַ וויץ קאָן מען מיטאַמאָל אויפֿרײַסן די געוווינטשאַפֿט פֿונעם רעדנער און אים אָפּרײַסן פֿון זײַן עלנטקייט. אַ גאַנץ פֿאָלק לויפֿט זיך צונויף, ווען עס הערט דעם געהעריקן קלוגן שפּאַס, וועלכער שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ מין סימבאָלישן צערטל־גלעט, אַרויסגערופֿן דורך אַ געוויסער שפּראַך; צו געפֿינען אַ טרייסט פֿון עפּעס, וואָס האָט ניט קיין טרייסט. נאָר אַ שמייכל קען ווי אַוועקנעמען מיט דער האַנט אַ טראַגיש געפֿיל. אַגבֿ, דערמאָנט מאַקס כּהן, איבערהויפּט אין דעם בוך, עטלעכע טעאָריעס וועגן דעם וויץ — סײַ זײַן אייגענע טעאָריעס און סײַ אייניקע טעאָריעס פֿון אַנדערע מחברים.

אַן אַנטראָפּאָלאָגישער אַרכיוו אָן אַ פֿאַרגלײַך

במשך פֿון אַ יאָר 10 האָט מאַקס כּהן, ווי אַ פּסיכאָאַנאַליסט און אַ דאָצענט בײַ אַ פּאַריזער אוניווערסיטעט, דורכגעפֿירט איבער 300 אינטערוויוען מיט ייִדיש־רעדנדיקע מענטשן, איבערגעגעבן אויף דער אויסטראַלישער ראַדיאָנעץ אין מעלבורן און אַנדערע מעדיאַס. דער דאָזיקער קלאַנג־ און פֿילם־ אַרכיוו (מע קען עס געפֿינען אויף זײַן וועבזײַט) שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ מין ענציקלאָפּעדיע פֿון פּנימער און שטימען, אַנטראָפּאָלאָגישע דאָקומענטן אָן אַ פֿאַרגלײַך, וווּ עס רעדן די אויסגעפֿרעגטע וועגן זייערע לעבנס און זייער באַציִונג צו ייִדיש, אומבאַוווּסט צי באַוווּסטזיניק. צווישן זיי קאָן מען הערן דעם אַדוואָקאַט שמואל פּיזאַר, דעם שרײַבער אַהרון אַפּעלפֿעלד, דעם פּיאַניסט יעווגעני קיסין, דעם פֿיזיקער איזיאָ ראַזענמאַן, איינער פֿון די לעצטע לעבן־געבליבענע קינדער פֿונעם לאַגער בוכענוואַלד, דעם לינגוויסט יצחק ניבאָרסקי און אַ סך אַנדערע.

קיין איין אינטערוויו דינט אָבער נישט ווי סתּם אַ פּסיכאָאַנאַליז; זיי אַלע פֿאָלגן אַן אייגענעם, שטרענג באַשטימטן פּראָטאָקאָל: צען מינוטן, און מע רעדט נאָר ייִדיש. אין דער זעלבער צײַט, זײַנען די אַלע אינטערוויוען געגליכן צו אַ פּסיכאָאַנאַליטישער סעסיע, וואָס מאַקס כּהן רופֿט — אַ געשעעניש. אַ געשעעניש איז „עפּעס אַזוינס, וואָס קומט פֿאָר און וואָס איז שיִער־גאָרנישט‟, ווי עס האָט געזאָגט דער פֿילאָזאָף וולאַדימיר יאַנקעלעוויטש1. אָט דאָס דאָזיקע „שיִער־גאָרנישט‟ איז טאַקע דאָס, וואָס מאַקס כּהן אין זײַנע אינטערוויוען לאָזט בײַ די אויסגעפֿרעגטע אויפֿקומען, אַרויסגעזאָגט ווערן, בשעת ער אַליין פּרוּווט בלויז אַרויסציִען פֿון זיי אייניקע אײַנאָרדענונג־פּרינציפּן. אַ שפּראַך געפֿינט זיך בעצם שטענדיק ווי אויף דער אַנדערער זײַט… פֿאַר זיך אַליין; צומאָל איז גענוג בלויז זי צו דערהערן, ווי זי כאַפּט אײַך אַרויס פֿון דער קענטיקער ווירקלעכקייט.

אין די אינטערוויוען באַווײַזן זיך, לויט כּהנען, פֿיר כּללים אָדער פּרינציפּן, וואָס דאַרפֿן גענומען ווערן אין אַכט, ווען מען האָט בדעה איבערצוגעבן לדורות די שפּראַך און דאָס איבערגעלעבטע:

1) אַז די שפּראַך איז נישט קיין גלײַכגילטיקער שליח; אַז אין איר ליבט מען און אין איר קען מען טייטן; און אַז ייִדיש איז אַ פֿאַרוווּנדיקטע שפּראַך, ווי אַ פֿאַרדאַמטער שליח.

2) אַז מאַמע־לשון קומט נישט אויסצופֿילן די פּוסטקייט, נאָר איז בלויז אַ שניטקע אינעם דיבור.

3) אַז אינעם וויץ דאַרף מען זיך אַליין קיינמאָל נישט פֿאַרגעסן, און אויך נישט פֿאַרגעסן דעם צוהערער.

4) און ענדלעך אַז, היות עס האַנדלט זיך תּמיד אין דעם פּסיכאָאַנאַליז מיט אַ טראַנספֿער, האַנדלט זיך עס אין די אינטערוויוען מיט אַ טראַנספֿער צו דער „שמאַטע‟ (כּהן באַטראַכט דאָס דאָזיקע וואָרט, וואָס ער נעמט בײַ דער גרויסער פּסיכאָאַנאַליטיקערין אַן־ליז שטערן2), צו די „שמאַטעס‟, וואָס איז געוואָרן פֿון די אָבֿות אין די לאַגערן.

דאָס נײַ בוך איז נישט קיין פּשוטע, קאַלטע אַנטאָלאָגיע; עס ווערן דאָרט דערמאָנט מיט גרויס דרך־ארץ די טרעפֿונגען, וואָס מאַקס כּהן רופֿט, „זײַטיקע טראַנספֿערן‟, דאָס הייסט, נישט קיין פּסיכאָאַנאַליטישע, וועלכע געבן אים חומר צו קלערן ווי אַ פּסיכאָאַנאַליסט וועגן זײַנעם אַ סוביעקט.