מער ייִדיש אָדער מער סאָוועטיש?

More Jewish or more Soviet?

בעת דער קאָנפֿערענץ אין „יד־ושם‟ (פֿון רעכטס): גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק), אַרקאַדי זעלצער (ירושלים) און פּראָפֿ׳ אָלעג בודניצקי (מאָסקווע)
בעת דער קאָנפֿערענץ אין „יד־ושם‟ (פֿון רעכטס): גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק), אַרקאַדי זעלצער (ירושלים) און פּראָפֿ׳ אָלעג בודניצקי (מאָסקווע)

פֿון גענאַדי עסטרײַך

Published January 15, 2016, issue of February 05, 2016.

(שײַכותדיקע אַרטיקלען: //yiddish2.forward.com/node/1150)

דעם 10טן יאַנואַר, איז מיר אויסגעקומען זיך באַטייליקן אין אַ קאָנפֿערענץ, דורכגעפֿירט אין ירושלים, אין „יד־ושם‟, אויף דער טעמע „מער סאָוועטיש אָדער מער ייִדיש? ייִדישע אידענטיטעטן אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה‟.

זייער אַ סך איז שוין געווען אָנגעשריבן און געזאָגט וועגן דעם, ווי אַזוי די צווייטע וועלט־מלחמה האָט געביטן דעם אידעאָלאָגישן פּרצוף פֿון די סאָוועטישע ייִדן. בדרך־כּלל, גייט די רייד וועגן דעם, אַז די געשעענישן פֿון יענער צײַט האָבן כּלומרשט „אויפֿגעוועקט‟ די ייִדן און, ווי אַ פּועל־יוצא, זײַנען זיי געוואָרן „מער ייִדן‟ איידער זיי זײַנען געווען פֿאַר דער מלחמה; און אין לעצטן סך־הכּל האָט עס געשאַפֿן די עמיגראַציע־כוואַליע פֿון סאָוועטן־פֿאַרבאַנד. אַזאַ נאַראַטיוו איז פּאָפּולער, בפֿרט נאָך, אַז ער קלינגט לאָגיש.

מע קען ניט זאָגן, אַז די אָנהענגער פֿון אָט דער ברייט פֿאַרשפּרייטער טעאָריע האָבן אַ ממשותדיקן דאָקומענטאַלן יסוד, אויף וועלכן זיי קענען זיך אָנשפּאַרן. שוין אָפּגעשמועסט פֿון דעם, אַז ס’איז בכלל ניט קלאָר, ווי אַזוי אָפּצושאַצן אַזעלכע זאַכן; ווי אַזוי קען מען אויסמעסטן, אַ שטייגער, אַז אָט דער יחיד איז געווען אַ ייִד נאָר אויף 17 פּראָצענט פֿאַר דער מלחמה און איז געווען ממש אַ ייִד פֿון אַ גאַנץ יאָר נאָך דער מלחמה?

מיר דאַכט זיך, אַז אָט די טעאָריע וועגן דער שטאַרק ווערנדיקער ייִדישקייט אין יענע יאָרן, איז אויפֿגעבויט געוואָרן, דער עיקר, אויף עפּעס אַ שׂכל־הישר; און איך בין לחלוטין ניט זיכער, צי זי — די דאָזיקע טעאָריע — שפּיגלט אָפּ די רעאַלקייט. פֿאַר וואָס בין איך סקעפּטיש? קודם־כּל, טראַכט איך וועגן מײַן אייגענער משפּחה. מײַנע עלטערן (איך רעד שוין ניט וועגן דער באָבען און דעם זיידן), מײַנע מומעס און פֿעטערס, אַנדערע קרובֿים און פֿרײַנד פֿונעם עלטערן דור זײַנען תּמיד, ניט בלויז נאָך דער מלחמה, געווען „פֿולע‟ ייִדן.

ס’איז פּשוט ניט געווען אין זייער וועלט־אויפֿנעמונג קיין ליידיקער רוים, וועלכן די מלחמה זאָל קענען אָנפֿילן מיט נאָך עפּעס אַ צוגאָב־ייִדישקייט. וואָס האָט יאָ די מלחמה געבראַכט אין זייער באַוווּסטזײַן, איז דווקא מער סאָוועטישקייט. די מענער, דער גרעסטער טייל פֿון זיי, זײַנען פֿון דער אַרמיי געקומען מער איבערגעגעבן דעם רעזשים. זיי זײַנען געוואָרן זיכערער אין זיך, ווײַל זייערע פֿיס זײַנען פֿעסט געשטאַנען אויף דער ערד, פֿאַר וועלכער זיי האָבן פֿאַרגאָסן, צי לכל־הפּחות זײַנען געווען גרייט צו פֿאַרגיסן, זייער בלוט. די פֿרויען האָבן זיך געגרויסט מיט די מענער זייערע, וואָס האָבן פֿאַרטיידיקט דאָס פֿאָטערלאַנד — דאָס סאָוועטישע פֿאָטערלאַנד.

מיר איז שווערער צו רעדן וועגן די מער אָדער אַפֿילו אין גאַנצן אַסימילירטע ייִדן, בפֿרט פֿון מאָסקווע און לענינגראַד. כ’בין ניט געוואַקסן אין זייער סבֿיבֿה און קען ניט פֿון אינעווייניק אָפּשאַצן זייער באַוווּסטזײַן. אָבער איך האָב זיך אָנגעלייענט מיט זכרונות, בריוו און טאָג־ביכער, אָנגעשריבן דורך מענטשן פֿון אָט די קרײַזן, אויף רוסיש, פֿאַרשטייט זיך. לעצטנס, זײַנען אַ סך אַזעלכע ביכער אַרויס. אַ שמץ ייִדישקייט טרעפֿט זיך דאָרטן, בדרך־כּלל, ניט זייער אָפֿט; און מע פֿילט ניט, אַז די אויספּרוּוון פֿון די מלחמה־יאָרן האָבן זיי באמת „פֿאַרייִדישט‟.

אין דער זעלבער צײַט, טאָר מען ניט זאָגן, אַז די ייִדישע טראַגעדיע פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה, פֿונעם חורבן, האָט ניט איבערגעלאָזט קיין שום שפּור אין דער סאָוועטיש־ייִדישער געזעלשאַפֿט; אָבער געשען איז עס, געוויינטלעך, שפּעטער און ניט דירעקט. צו מאָל האָט עס אַ שטאַרקערע השפּעה געהאַט אויף דעם ייִנגערן דור, וועלכער האָט זיך געפֿילט אַנדערש אין דער סאָוועטישער געזעלשאַפֿט איידער זייערע עלטערן. נאָך דער מלחמה האָט דאָך דער אַנטיסעמיטיזם פֿאַרנומען אַ מער אָנגעזעען אָרט אין דעם סאָוועטישן לעבן, און דאָס האָט די ייִדן געמאַכט פֿילעוודיקער צו די ספּעציפֿישע ייִדישע פּראָבלעמען און ווייטיקן — סײַ הײַנטיקע, סײַ היסטאָרישע.

מיט דער פּראָגראַם פֿון דער דאָזיקער קאָנפֿערענץ קען מען זיך באַקענען אין אינטערנעץ — //www.yadvashem.org/yv/en/about/institute/pdf/2016/january-10-2016.pdf. אָרגאַניזירט האָט זי אַרקאַדי זעלצער, וואָס פֿירט אָן מיטן צענטער פֿאַר פֿאָרשן די געשיכטע פֿון סאָוועטישע ייִדן בעת דעם חורבן.

איך האָב גערעדט וועגן דער סאָוועטיש־ייִדישער ליטעראַרישער סבֿיבֿה, וועלכע, ווי איך טענה, איז געווען, אין אַ געוויסן זין, אַזאַ ווי די סבֿיבֿה, אין וועלכער איך בין אויסגעוואַקסן. דאָס מיינט, אַז זייער ייִדישקייט איז געווען גענוג שטאַרק זי זאָל ניט דאַרפֿן ווערן „נאָך מער ייִדישער‟. מער סאָוועטישער איז זי, בלי־ספֿק, געוואָרן אין יענע יאָרן, בעת און גלײַך נאָך דער מלחמה, אָבער אין קורצן האָט זיך זייער סאָוועטישקייט אַ שאָקל געטאָן. געשען איז דער בײַט, ווען עס האָבן זיך אָנגעהויבן די רדיפֿות. אַ סיגנאַל, וועלכער איז תּחילת געווען ניט זייער קלאָר, אַז די אַנטי־ייִדישע רדיפֿות הייבן זיך אָן, איז געקומען מיט 68 יאָר צוריק, דעם 13טן יאַנואַר 1948, ווען ס’איז אומגעבראַכט געוואָרן שלמה מיכאָעלס, די וויכטיקסטע פֿיגור אין סאָוועטיש־ייִדישן לעבן פֿון יענער צײַט.