קונסט און קולטור

די ייִדישע מוזיק פֿון באָטאָשאַן?

The Jewish Music of Botoshan?

פֿון איציק גאָטעסמאַן

די אונגערישע פֿאָלקמוזיק־גרופּע „מוזיקאַזש‟ האָט אין יאָר 1992 אַרויסגעגעבן אַ קאָמפּאַקטל „מאַרמאָרעש: די פֿאַרלוירענע ייִדישע מוזיק פֿון זימבערג [טראַנסילוואַניע]‟, וואָס האָט זיך פֿאַרקויפֿט אין די טויזנטער — אַ נשקשהדיקער אויפֿטו פֿאַר קלעזמער־מוזיק.

כּדי דאָס צו טאָן, איז די נישט־ייִדישע גרופּע אַרומגעפֿאָרן אין די דערפֿער און געפֿונען אַלטע ציגײַנער, וועלכע האָבן געדענקט די ייִדישע קלעזמערישע שטיקלעך פֿון דער מאַרמאָרישער געגנט. ווי באַקאַנט, האָבן ציגײַנער און אַנדערע נישט־ייִדישע מוזיקער — רומענער, אוקראַיִנער, פּאָליאַקן — אָפֿט זיך באַטייליקט אין ייִדישע קאַפּעליעס, ווען דער אויפֿטריט האָט געפֿאָדערט אַ גרעסערע קאַפּעליע. ס’איז געווען אַ פֿאַרשפּרייטער פֿענאָמען, פּונקט ווי נישט־ייִדישע גרופּעס האָבן אָפֿט געבעטן בײַ די ייִדישע מוזיקער זיי זאָלן מיטשפּילן.

אין 2007 האָט אַ מאַנשאַפֿט פֿון רומענישע עטנאָמוזיקאָלאָגן געהאַט אַן ענלעכן געדאַנק און איז געקומען אינעם שטעטל באָטאָשאַן, מאָלדאָווישער טייל פֿון לאַנד, און געפֿרעגט בײַ די אַלטע דאָרטיקע נישט־ייִדישע מוזיקער, וואָס זיי געדענקען פֿון די אַמאָליקע ייִדישע קלעזמאָרים און זיי רעקאָרדירט. אין 2007 איז אַרויס אין רומעניע דאָס קאָמפּאַקטל מיט די פֿעלד־רעקאָרדירונגען, „יום־טובֿדיקע מוזיק פֿון די ייִדן אין דער באָטאָשאַנער געגנט‟ [Festive Musics Of the Jews From the Botosani Region]. קיין קלעזמאָרים הערט מען נישט אויפֿן קאָמפּאַקטל, נאָר די פּראָפֿעסיאָנעלע רומענישע מוזיקער („לעוטאַר‟) און די ציגײַנער. דערצו הערט מען די נײַע אַראַנזשירונגען פֿון די מעלאָדיעס, געשפּילט פֿון אַ רומענישן פֿידלער קאָנסטאַנטין לופּו און זײַן גרופּע יונגע רומענישע מוזיקער.

די פֿאָרשער פֿאַרשטייען אַליין, אַז זייער אַרבעט באַשטייט פֿון אַ רעקאָנסטרויִרונג, צונויפֿגעשטעלט פֿון דער צווייטער האַנט. אָבער, זעט אויס, זיי זענען געווען צופֿרידן מיט דעם. ווען די מוזיקאָלאָגן האָבן געפֿרעגט די אָרטיקע מוזיקער, צי זיי געדענקען ייִדישע ניגונים, האָבן זיי תּיכּף זיך דערמאָנט, און אויסגעטײַטשט דעם סטיל. זיי האָבן בײַ זיי אויך געפֿרעגט, ווי אַזוי די ייִדן האָבן פֿיזיש געשפּילט, ווי אַזוי זיי זענען געשטאַנען, צי זיי האָבן געטאַנצט צי געזונגען דערבײַ? די רעקאָרדירונגען האָט מען דערנאָך געבראַכט צו די עלטערע גויים אין שטעטל און בײַ זיי געפֿרעגט, צי זיי דערקענען עפּעס פֿון אַמאָל. בײַ אַ טייל שטיקלעך האָבן זיי צוגעשאָקלט אויף „יאָ‟, און בײַ אַן אַנדער טייל — „ניין‟; בלויז די שטיקלעך, וואָס מע האָט דערקענט, האָט מען אַרײַנגענומען אין דער זאַמלונג אויפֿן קאָמפּאַקטל.

די פֿאָרשער האָבן, אָבער, מיט דעם נישט אָפּגעשטעלט זייער זוכעניש פֿאַר אויטענטישקייט. זיי האָבן געשפּילט די באַקאַנטע רעקאָרדירונגען פֿונעם בוקעווינער פֿידלער לעאָן שוואַרץ (אַ תּושבֿ פֿון קווינס נאָכן חורבן) פֿאַר די זעלבע עלטערע לײַט אין באָטאָשאַן, און געפֿרעגט בײַ זיי, צי זײַן פֿידל שפּילן האָט געקלונגען ייִדישלעך. האָבן זיי געענטפֿערט — ניין, שוואַרצעס שפּילן קלינגט אונדז פֿרעמד. פֿון דעם האָבן די פֿאָרשער געדרונגען, אַז דער סטיל פֿון פֿידל־שפּילן בײַ ייִדן האָט זיך געקענט בײַטן פֿון אָרט צו אָרט. צי דאָס איז געווען די ריכטיקע השערה בלײַבט אַ גרויסער ספֿק.

די אַלע ניגונים און שטיקלעך וואָס מען האָט פֿאַרשריבן אין באָטאָשאַן האָט מען קאַטאַלאָגירט אין דריי טיילן לויט די אָנווײַזונגען פֿון ד״ר זאבֿ פֿעלדמאַן. דער ערשטער טייל באַשטייט פֿון מעלאָדיעס, וואָס מע האָט בלויז געשפּילט פֿאַר ייִדן (דער „קערן־רעפּערטואַר”). דער צווייטער טייל באַשטייט פֿון מעלאָדיעס וואָס סײַ די ייִדן, סײַ די נישט־ייִדן האָבן געשפּילט — די האָראַס, קאָלאָמייקעס, סערבאַס. אין דעם אָפּטייל איז פֿאַראַן נאָך אַ טייל וואָס ווערט באַצייכנט ווי דעם נאַציאָנאַלן רעפּערטואַר. דאָס זענען געווען אַלטע רומענישע מעלאָדיעס און לידער פֿון אָנהייב 19טן יאָרהונדטערט. די ייִדישע דוינע געפֿינט מען אין דער קאַטעגאָריע — אַ זשאַנער וואָס מע האָט תּמיד געשפּילט סײַ אויף חתונות, סײַ פֿאַר הויכע רעגירונג־באַאַמטע. פֿון אַזוינע מעלאָדיעס, שרײַבט מען אין קאָמפּאַקטל האַלטן אַלע עטנישע גרופּעס אין רומעניע.

אָבער צום באַדויערן באַשרײַבט מען דאָס מיט אַ נאַציאָנאַליסטישן טאָן:

„די ייִדישע צוגעבונדנקייט צום נאַציאָנאַלן רעפּערטואַר קען מען אויסטײַטשן ווי אַ סימבאָלישן באַווײַז, אַז די ייִדן פֿון רומעניע האָבן אַרויסגעוויזן גרויס אַחדות מיטן גאַנצן רומענישן לאַנד און שטאַט‟. וואָס אַן אמת, די ייִדישע ליטעראַטן, ווי מאַנגער, האָבן זיך פֿאַרליבט אין רומעניע, איר פּייסאַזש און פֿאָלקלאָר; אָבער די דאָזיקע פּערספּעקטיוו פּאַסט זיך נישט אַרײַן אין אַ כּלומרשט וויסנשאַפֿטלעכער אַרבעט.

דער דריטער טייל באַשטייט פֿונעם „קאָסמאָפּאָליטישן רעפּערטואַר‟ — פּאָלקעס, וואַלצן, מאַזורקעס, שטיקלעך פֿון אָפּערעס. בסך־הכּל, האָט מען רעקאָרדירט 60 ניגונים, וואָס מע האָט זיי געהאַלטן פֿאַר עכטער ייִדישער מוזיק פֿון באָטאָשאַן.

אָבער די רעקאָרדירונגען האָט מען געהאַלטן פֿאַר צו פּשוט און רוי, האָט מען געבעטן דעם פֿידלער קאָנסטאַנטין לופּו, וועלכער איז אויפֿגעוואַקסן צווישן די רומענישע לעוטאַרן, ער זאָל איבערשפּילן די אַלע שטיקלעך מיט זײַן קאַפּעליע, און סײַ דאָס, סײַ די פֿעלד־רעקאָרדירונגען אַרײַנגענומען אין דער נײַער רעקאָרדירונג.

און די מוזיק אַליין, ווי קלינגט זי? מע האָט טאַקע שטאַרק הנאה פֿון דער מוזיק, אָבער זי קלינגט ווי אַ רומענישע און ציגײַנערישע פֿאָלקמוזיק, נאָר נישט ווי קיין ייִדישע. די ייִדישע קרעכצן און אָרנאַמענטאַציע הערט מען אין גאַנצן נישט. דאָ און דאָרט דערקענט מען אַ מעלאָדיע — דעם ניגון „רד הלילה‟, רבי לוי־יצחק באַרדיטשעווערס „דודעלע‟, „לאָמיר באַגריסן‟, אָבער מע האָט זיי „פֿאַררומעניעזירט‟. אַ שאָד — אַזוי פֿיל מי אַרײַנגעלייגט צו געפֿינען די ייִדישע מוזיק פֿון באָטאָשאַן, אָבער דער צוהערער ווערט נישט איבערצײַגט, אַז מע האָט זי געפֿונען.

צו הערן ווי קאָנסטאַנטין לופּו שפּילט אַ ניגון פֿון דער רעקאָרדירונג, גיט אַ קוועטש אויף: