ווען גריכישע קבלה טרעפֿט אָן ייִדישע פֿילאָסאָפֿיע

When Greek Kabbalah Met Jewish Philosophy

יוסף דעלמעדיגאָ און וויסנשאַפֿטלעכע אילוסטראַציעס פֿון זײַן ספֿרים
יוסף דעלמעדיגאָ און וויסנשאַפֿטלעכע אילוסטראַציעס פֿון זײַן ספֿרים

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published January 22, 2016, issue of February 19, 2016.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

אינעם 5טן יאָרהונדערט האָט זיך דאָרטן געוויזן אַ געוויסער ייִד מיטן נאָמען משה, וועלכער האָט זיך דערקלערט ווי משיח און האָט מיט דערפֿאָלג געשאַפֿן אַ מאַסן־באַוועגונג, וועלכע האָט אים געפֿאָלגט מיט אַ פֿאַנאַטישן ברען. אינעם 13טן יאָרהונדערט, איז אויף דאָזיקן אינדזל געפֿאָרן אַן אַנדער באַרימטער משיחישער טוער, רבי אַבֿרהם אַבולעפֿיא, האָפֿנדיק צו פֿאַרשפּרייטן דאָרטן זײַנע נבֿואות צווישן די דאָרטיקע מקובלים. אין דעלמעדיגאָס תּקופֿה איז קבלה מיט אַ משיחישן טעם געבליבן גאַנץ פּאָפּולער אין קריט.

שפּעטער איז דעלמעדיגאָ אַוועקגעפֿאָרן קיין פּאַדווע, איטאַליע, וווּ ער האָט שטודירט מעדיצין און אַסטראָנאָמיע מיטן באַרימטן גאַלילעאָ גאַליליי. קריט, באַקאַנט בײַ ייִדן ווי קאַנדיע. ווי אַ געבילדעטער דאָקטער, האָט ער זיך באַזעצט אין ווענעדיק און זיך דאָרטן באַפֿרײַנדעט מיט אַ באַקאַנטן ראַציאָנאַליסטישן קעגנער פֿון קבלה, הרבֿ לעאָן (יהודה־אַריה) פֿון מאָדענע.

אין איטאַליע איז דעלמעדיגאָ זיך פֿאַרזעסן צו לאַנג, און זיך געלאָזן זוכן אַוואַנטורעס און לערנען נײַע חכמות, אַרומפֿאָרנדיק איבער עגיפּטן, מיטל־מיזרח, טערקײַ, מיזרח־אייראָפּע, דײַטשלאַנד און האָלאַנד, וווּ ער איז געוואָרן ברוך שפּינאָזעס רבי. אין רומעניע און פּוילן איז אים נישט געפֿעלן געוואָרן; ער האָט קריטיקירט די דאָרטיקע ייִדן פֿאַר עם־האַרצות און הפֿקרות. ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז אין יאַס האָט ער זיך באַקענט מיטן מיזרחדיק מקובל רבי יעקבֿ שלמה בן ערבי, אַ גרויסער קענער פֿון מוסולמענישער פֿילאָסאָפֿיע. אונטער דער טערקישער השפּעה, איז בעסאַראַביע דעמאָלט געווען אַ צענטער פֿון קולטור־פֿאַרבינדונגען צווישן מיזרח און מערבֿ.

אַזוי צי אַזוי, האָט ער אָפּגעלעבט זײַנע לעצטע טעג אין פּראָג.

דעלמעדיגאָ האָט איבערגעלאָזט בערך 25 ספֿרים אויף זייער פֿאַרשיידנאַטיקע טעמעס — פֿון מעדיצין, כעמיע, מעכאַניק, מאַטעמאַטיק, אָפּטיקע און אַסטראָנאָמיע, ביז פֿילאָסאָפֿיע, מוזיקאַלישער טעאָריע און קבלה — זײַן באַליבטע טעמע פֿון לימודי־תּורה; ס׳זעט אויס, אַז גמרא האָט אים ווייניק אינטערעסירט. צוליב זײַן קריטיש־וויסנשאַפֿטלעכן צוגאַנג, בלײַבט אָבער נאָך אַלץ אַ קשיא, צי ער איז געווען אַן ערנסטער מקובל. זײַן חבֿר לעאָן פֿון מאָדענע האָט געגלייבט, אַז הגם אין זײַן ספֿר „מצרף לחכמה‟ פֿאַרטיידיקט ער די ייִדישע עזאָטערישע טראַדיציע, למעשׂה מאַכט ער אַן איראָנישן חוזק דערפֿון. ווייניק רבנים, בפֿרט אין מיזרח־אייראָפּע, האָבן אַרויסגעוויזן אַזאַ ברייטע און עקלעקטישע ערודיציע אין אַזויפֿיל פֿאַרשיידענע געביטן. אַ טייל פֿון זײַנע חידושדיקע ווערק, אַרײַנגערעכנט דעם דערמאָנטן ספֿר, קאָן מען געפֿינען אין דער אָפֿענער אינטערנעץ־ביבליאָטעק Hebrewbooks.

וואָס שייך אַסטראָנאָמיע, איז יוסף דעלמעדיגאָ געווען דער ערשטער באַקאַנטער ייִדישער חכם, וואָס האָט אָנגענומען קאָפּערניקס סיסטעם. די אַנדערע רבנים האָבן דעמאָלט ווײַטער געגלייבט, אַז די זון דרייט זיך אַרום דער ערד. ער איז אויך געווען אַ באַגאַבטער שפּראַכן־קענער און געקענט, צום ווייניקסטן לאַטײַן, גריכיש, שפּאַניש און איטאַליעניש.

דעלמעדיגאָ איז, אַוודאַי, נישט געווען די איינציקע ייִדישע פּערזענלעכקייט, וואָס פּאַסט זיך נישט אַרײַן אין די ראַמען פֿון די דערמאָנטע סטערעאָטיפּן. עס וואָלט געווען כּדאַי זיך צו באַקענען מיט אַזעלכע אינטערעסאַנטע פֿאַלן פֿון סײַ ראַציאָנעל־געשטימטע מאָדערנע אָרטאָדאָקסן, און סײַ די חרדישע שׂונאים פֿון וועלטעלכע חכמות. די ייִדישע געשיכטע איז מער פֿאַרשיידנאַרטיק, ווי די דאָזיקע צוויי היפּוכים.