אומגעריכטע שטיצע פֿאַר ייִדיש אין ערשטער וועלט־מלחמה

Unexpected Boost For Yiddish in WWI

אַ גרופּע דײַטשע סאָלדאַטן זוכן אַן אָרט צו נעכטיקן בײַ אַ ייִדישער משפּחה, בעת דער ערשטער וועלט־מלחמה
YIVO Institute for Jewish Research, New York
אַ גרופּע דײַטשע סאָלדאַטן זוכן אַן אָרט צו נעכטיקן בײַ אַ ייִדישער משפּחה, בעת דער ערשטער וועלט־מלחמה

פֿון גענאַדי עסטרײַך

Published February 02, 2016, issue of February 19, 2016.

איך בין זיכער, אַז איך בין ניט דער איינציקער מענטש אין דער „פֿאָרווערטס‟־סבֿיבֿה, וועלכער האָט געהאַט דעם פֿאַרגעניגן צו לייענען יעקבֿ וויגאָדסקיס „אין שטורם: זכרונות פֿון די אָקופּאַציע־צײַטן‟.

דאָס בוך איז אַרויס אין יאָר 1926 אין באָריס קלעצקינס ווילנער פֿאַרלאַנג. דער מחבר איז געווען אַ באַקאַנטער ווילנער דאָקטער און כּלל־טוער. וויגאָדסקיס געשטאַלט איז פֿאַראייביקט געוואָרן אין דעם אויטאָביאָראַפֿישן ראָמאַן (אויף רוסיש), „דער וועג גייט אין דער ווײַט אַרײַן‟, אָנגעשריבן פֿון זײַן טאָכטער, אַלעקסאַנדראַ בורשטיין. אַ קורצע צײַט, אין 1918 און 1919, האָט וויגאָדסקי אָנגעפֿירט מיטן מיניסטעריום פֿאַר ייִדישע ענינים אין דער ליטווישער רעגירונג, און אין דער צײַט, ווען דאָס בוך איז אַרויס, איז ער געווען אַ דעפּוטאַט אין דעם פּוילישן סיים (פּאַרלאַמענט).

אין דער הקדמה פֿון „שטורם‟ שרײַבט וויגאָדסקי: „ביז צום אָנהייב 1918 האָב איך געשריבן [אין זײַן טאָגבוך] רוסיש. ערשט פֿון דאַן אָן האָב איך אָנגעהויבן שרײַבן ייִדיש.‟ זײַנע זכרונות שפּיגלען אָפּ זייער בולט די לינגוויסטישע שינוי, וואָס איז פֿאָרגעקומען בעת דער ערשטער וועלט־מלחמה. דאָס איז דאָך אַ מאָדנער פּאַראַדאָקס, בפֿרט ווען מע קוקט אויף דעם, האַלטנדיק אין זינען דעם חורבן: די דײַטשישע אָקופּאַציע האָט סטימולירט די אַנטוויקלונג פֿון ייִדיש אין מיזרח־אייראָפּע. פּינקטלעכער צו זאָגן: אין יענע יאָרן איז אויפֿגעהויבן געוואָרן דער סטאַטוס פֿון דער שפּראַך דווקא אין די געגנטן, וועלכע זײַנען אַרײַנגעפֿאַלן אין די הענט פֿון דער דײַטשישער אַרמיי. גלײַכצײַטיק, איז אין צאַרישן רוסלאַנד דער מצבֿ פֿאַר ייִדיש ערגער געוואָרן, ווײַל די מיליטערישע צענזור האָט כּמעט אין גאַנצן דערקוועטשט אַלע מינים פֿאַרלעגערישער טעטיקייט אויף ייִדיש (ווי אויך העברעיִש).

אין רוסלאַנד האָט מען, בכלל, אויף ייִדן געקוקט מיט חשד, געהאַלטן אַז זיי זײַנען געווען פּראָ־דײַטשיש געשטימט. ס׳איז שווער צו זאָגן, אויף וויפֿל באַרעכטיקט די דאָזיקע טענות זײַנען געווען. עפּעס אַ טייל ייִדן האָבן, בלי־ספֿק, געהאַלטן אַזוי, ווי עס האָט אין יענע יאָרן געהאַלטן, אַ שטייגער, דער „פֿאָרווערטס‟: אַז די „ציוויליזירטע‟ דײַטשן וועלן ברענגען אַ פֿאַרבעסערונג אין דעם ייִדישן לעבן. גלײַכצײַטיק, זענען אַ סך לײַט, בפֿרט פֿון די פֿאַרמעגלעכע און געבילדעטע שיכטן פֿון דער ייִדישער באַפֿעלקערונג פֿון רוסלאַנד, געווען באמת פּאַטריאָטיש געשטימט. די דאָזיקע רוסיש־פּאַטריאָטישע שטימונג האָט זיי געטריבן מיזרח־צו, אין די געגנטן, וואָס זײַנען פֿאַרבליבן אונטער דעם רוסישן קאָנטראָל. איך רעד דאָ וועגן דער פֿרײַוויליקער עוואַקואַציע און ניט וועגן דער בגוואַלדיקער אַרויסטרײַבונג פֿון ייִדן, וואָס די רוסישע אַרמיי האָט פּראַקטיצירט אין יענער צײַט.