ייִדיש־וועלט

אַ ייִדיש־באַגעגעניש אין האָנג־קאָנג

A Yiddish Encounter in Hong Kong

פֿון איציק בלימאַן

דינסטיק, דעם 26סטן יאַנואַר, האָב איך זיך אומגעקערט פֿון אַ קורצער װאַקאַציע אין האָנג־קאָנג. דאָרטן בין איך אײַנגעשטאַנען בײַ מײַנעם אַ חבֿר, װאָס אַרבעט װי אַ לאַטײַניש־לערער אין אַ פּריװאַטער אינטערנאַציאָנאַלער מיטלשול.

פֿון אײן זײַט איז מײַן באַזוך געװען זײער אַ נישט־געראָטענער: כּמעט יעדן טאָג האָט געמראַקעט אַ דריבנע רעגנדל, װאָס האָט צעשטערט עטלעכע עקסקורסיעס מײַנע. (זעט, למשל, דאָס בילד װאָס איך האָב גענומען לעבן דעם „גרױסן בודאַ“, אַ באַקאַנטע סטאַטוע און טעמפּל אױפֿן אינדזל לאַנטאַו.) איבער דעם שרעקלעכן ניו־יאָרקער שנײ האָט מען אַנולירט מײַן קריקפֿלי אַהײם, האָב איך דעריבער געמוזט פֿאַרברענגען נאָך צװײ טעג מעבֿר־לים און פֿאַרפֿעלן די ערשטע טעג פֿונעם נײַעם זמן אין אוניװערסיטעט. פֿון דער אַנדערער זײַט איז האָנג־קאָנג אַ גרױסער קאָמערציעלער און טוריסטישער צענטער, װאָס פֿאָדערט צװײ װאָכן אָדער מער צו באַזוכן װי געהעריק.

װאָס שײך ייִדיש איז אָבער אין האָנג־קאָנג נישטאָ מיט װאָס זיך צו באַרימען: קײן זומערקורסן קומען דאָרט נישט פֿאָר, קײן ייִדיש־טעאַטער אָדער מוזיק װעט מען דאָרט נישט געפֿינען. אַפֿילו היסטאָריש האָט ייִדיש נישט געשפּילט קײן גרױסע ראָלע, װײַל די װיכטיקסטע ייִדישע אײַנװױנערס (למשל, די גאָר רײַכע משפּחות קאַדורי און סאַסון) האָבן געשטאַמט פֿון איראַק און זענען געװען אַסימילירט אין דער בריטישער קולטור. (ביז 1997 איז האָנג־קאָנג געװען אַ קאָלאָניע פֿון דער בריטישער אימפּעריע.)

מיט אַ פּאָר חדשים צוריק, נאָך דעם װאָס איך האָב באַשטעלט מײַנע עראָפּלאַן־בילעטן, האָט דער „פֿאָרװערטס“־קאָרעספּאָנדענט לײזער בורקאָ געבעטן, איך זאָל איבערלײענען זײַנע אַן אַרבעט, װאָס ער האָט פֿאָרגעלײענט אױף אַ ייִדיש־קאָנפֿערענץ אין װאַרשע. אין יענער אַרבעט ברענגט חבֿר בורקאָ אַ ציטאַט פֿון דעם לינגװיסט קריסטאָפֿער האָטן, אַן ענגלענדער װאָס האָט זיך געלערנט ייִדיש אין אָקספֿאָרד און קאָלאָמביע אין די 1980ער יאָרן, און געדרוקט אַ פּאָר פֿײַנע װיסנשאַפֿטלעכע אַרבעטן איבער דער ייִדישער שפּראַך. װײַזט אױס, אַז דער פּראָפֿעסאָר האָטן װױנט שױן העכער 25 יאָר אין האָנג־קאָנג און לערנט אינעם ענגלישן אָפּטײל פֿון האָנג־קאָנגער אוניװערסיטעט. האָב איך אים צוגעשיקט אַ בליצבריװ, אין װעלכן איך האָב זיך פֿאָרגעשטעלט און געזאָגט אַז איך קום אױף אַ װיזיט קײן האָנג־קאָנג. כאָטש פּראָפֿעסאָר האָטן האָט זיך „מער־װײניקער פּענסיאָנירט פֿון ייִדיש־שטודיעס“ איז ער גערן געװען צו רעדן. מיר האָבן זיך געטראָפֿן אין אַ קאַפֿע, נישט װײַט פֿון דער מעטראָ־סטאַנציע „שאַנג־װאַן“ אין צענטער שטאָט.

קריסטאָפֿער האָט געקראָגן זײַן ערשטן דיפּלאָם אין מאָדערנע שפּראַכן פֿון אָקספֿאָרד אין 1980. װען ער האָט זיך דערװוּסט װעגן די נײַע ייִדיש־קורסן, װאָס ד״ר דוד כּ״ץ לערנט אין אָקספֿאָרד, האָט ער זיך אױף טשיקאַװעס פֿאַרשריבן. װי אַ נישט־ייִדישער ענגלענדער האָט קריסטאָפֿער נאָך קײן מאָל נישט געהאַט באַגעגנט אַזאַ כאַריזמאַטישן און ענטוזיאַסטישן מענטשן (דוד כּ״ץ), און ער איז באַלד פֿאַרכאַפּט געװאָרן. ד״ר כּ״ץ האָט אים טיפֿער אַרײַנגעצױגן אין דער װעלט פֿון דער ייִדיש־פֿאָרשונג. (צװישן די אַנדערע לערערס, װאָס האָבן אים שטאַרק באַגײַסטערט אין יענע יאָרן האָט ער דערמאָנט פּראָפֿעסאָר דובֿ־בער קערלער.)

אין 1985 האָט ער פֿאַרענדיקט די מאַגיסטער־פּראָגראַם אין לינגװיסטיק און ייִדיש אין קאָלאָמביע. קריסטאָפֿער האָט מיר דערצײלט, אַז צוליב דעם װאָס ער האָט זיך פֿריִער געלערנט אין אָקספֿאָרד בײַ כּ״צן, האָט פּראָפֿעסאָר מיכל הערצאָג געמײנט, אַז קריסטאָפֿער װעט האָבן טענות צו מרדכי שעכטערס צוגאַנג צו ייִדיש. צװישן די הײסטע דעבאַטעס האָט מען דעמאָלט געפֿירט אַ מלחמה איבער דעם ייִדישן אױסלײג: ד״ר שעכטער האָט געשטיצט די ייִװאָ־אָרטאָגראַפֿיע, בשעת ד״ר כּ״ץ האָט פֿאָרמולירט אַ צװײטע „אָקספֿאָרדער סיסטעם“. לױט איר האָט מען געדאַרפֿט ניצן אַ „מחיצה־אַלף“ צװישן דרײַ נאָכאַנאַנדיקע יודן און װאָװן („פּרואװן“ און „שנײאיק“ אַנשטאָט „פּרוּװן“ און „שנײיִק“). דערמאָנענדיק זיך אין יענעם קאַפּיטל פֿון זײַן געשיכטע האָט קריסטאָפֿער אָנגעהױבן צו זינגען אַ פּאַראָדיע פֿון פּרצעס „אַלע ברידער“ (צו דער מעלאָדיע פֿון בעטהאָװענס נײַנטער סימפֿאָניע), װאָס ד״ר כּ״ץ האָט מחבר געװען און געקנעלט מיט זײַנע תּלמידים אין אָקספֿאָרד. אָט זענען די װערטער, װי קריסטאָפֿער געדענקט זײ מיט 25 יאָר שפּעטער:

אַלף, אַלף, אײביקער אַלף,
שטענדיק צװישן װאָװן דרײַ.
אַלף, אַלף, אײביקער אַלף,
שטענדיק בלײַבן מיר דיר געטרײַ.

לאַנג זאָל לעבן דער אײביקער אַלף,
צו אַ פּינטל זאָגן מיר: פֿע!
און דרײַ װאָװן נאָך אַנאַנד,
װעלן מיר שרײַבן חלילה.

די אױסלײג־פּאָליטיק איז קריסטאָפֿערן נישט באמת אָנגעגאַנגען, אָבער צוליב פּראָפֿעסאָר הערצאָגס השערה, אַז זײ װאָלטן נישט אױסגעקומען אײנער מיטן צװײטן, האָט קריסטאָפֿער נישט אַנטװיקלט קײן באַציִונג מיט ד״ר שעכטער (צום גרױסן באַדױערן, זאָגט ער). מיט אַנדערע ניו־יאָרקער ייִדיש־קענערס (דן מירון, בנימין הרשבֿ, רחמיאל פּעלץ, לוציאַן דאָבראָשיצקי, צװישן אַנדערע) האָט ער זיך יאָ באַקענט און פֿון זײ זיך אױסגעלערנט זײער אַ סך. אין 1988 האָט ער געקראָגן זײַן דאָקטאָראַט אין לינגװיסטיק פֿון אָקספֿאָרד, און צװישן 1987 און 1989 איז ער געװען אַ געהילף־פּראָפֿעסאָר פֿון גערמאַניסטיק בײַם טעקסאַסער אוניװערסיטעט אין אָסטין. זינט 1989 װױנט ער שױן אין האָנג־קאָנג, װוּ ער פֿאָרשט שפּראַך און פּאָליטיק. לעצטנס פֿאַרנעמט ער זיך מיט די שפּראַכן, װאָס מע ניצט אין געריכט אין האָנג־קאָנג און כינע (קאָנטאָנעזיש, מאַנדאַרין און ענגליש) און פֿאָרשט די ראָלע פֿון שפּראַך אין אױסטײַטשונגען פֿון די געזעצן. ער האָט בדעה אָנצושרײַבן אַ בוך װעגן דער געשיכטע פֿונעם װאָרט „אַריער“ ביז דער נאַצי־תּקופֿה.

איך האָב פֿאַרבראַכט כּמעט צװײ שעה מיט פּראָפֿעסאָר האָטן. ער האָט מיר געזאָגט, אַז ס’איז נישטאָ אין האָנג־קאָנג מיט װעמען צו רעדן װעגן זײַנע זכרונות פֿון ייִדישן אָקספֿאָרד אָדער קאָלאָמביע. פֿון אײן זײַט האָבן די אַלע פּערזענלעכע סיכסוכים און קאָנפֿליקטן אין דער דעמאָלטיקער ייִדיש־װעלט זײער געשטערט דעם יונגן לינגװיסט, און אפֿשר דערפֿאַר האָט ער זיך צוריקגעצױגן פֿונעם ייִדיש־לימוד. פֿון דער אַנדערער זײַט איז זײַן צופֿעליקע אַנטדעקונג פֿון ייִדיש, װאָס האָט געפֿירט צו עטלעכע יאָר אינטענסיװע שטודיעס, געװען זײער אַ װיכטיקער טײל פֿון זײַן אַנטװיקלונג װי אַ געלערנטער און לינגװיסט.