אַ נײַער קוק אױף דער ייִדישער צװײשפּראַכיקײט

A New Look at Jewish Bilingualism

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published February 10, 2016, issue of March 04, 2016.

דער ענין פֿון שפּראַך איז אַן עיקרדיקע פּראָבלעם פֿון דער מאָדערנער ייִדישער קולטור. היסטאָריש האָבן זיך ייִדן באַנוצט מיט מער װי אײן שפּראַך, און ביזן סוף 19טן יאָרהונדערט האָט מען דערפֿון קײן װעזן ניט געמאַכט. די מחלוקות האָבן זיך אָנגעהױבן מיטן אױפֿקום פֿון נאַציאָנאַלע פּאָליטישע באַװעגונגען: די ציוניסטן האָבן דערקלערט העברעיִש פֿאַר דער שפּראַך פֿון דער צוקונפֿטיקער ייִדישער מלוכה, בעת די פֿאַרשידענע שיטות אױטאָנאָמיסטן האָבן זיך צוגעכאַפּט צו ייִדיש.

אָבער אַ טײל פֿון דער ייִדישער אינטעליגענץ אין מיזרח־אײראָפּע האָט נאָך אַלץ געגלייבט אין דער אײנהײטלעכקײט פֿון דער ייִדישער קולטור: „צװײ שפּראַכן — אײן ליטעראַטור‟, װי עס האָט פֿאָרמולירט בעל־מחשבֿות. דער דאָזיקער פּרינציפּ ליגט אינעם סוד פֿון ישׂראל צינבערגס מאָנומענטאַלער „געשיכטע פֿון דער ליטעראַטור בײַ ייִדן‟. צינבערג האַלט העברעיִש פֿאַר דער „נאַציאָנאַלער‟ ייִדישער שפּראַך און ייִדיש פֿאַר דער ייִדישער „פֿאָלקסשפּראַך‟, און בײדע שפּראַכן זײַנען פֿאַר אים װיכטיק אין דער גלײַכער מאָס.

די שפּעטערע ליטעראַטור־פֿאָרשער האַלטן, אַז ייִדיש און העברעיִש זײַנען זיך צעגאַנגען אין פֿאַרשידענע דרכים אױפֿן שװעל פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט; נאָך דער ערשטער װעלט־מלחמה זײַנען שױן פֿאַראַן צװײ זעלבשטענדיקע ליטעראַטורן. דאָס נײַע בוך פֿון פּראָפֿעסאָר נעמי ברענער שטעלט די דאָזיקע קלאָרע צעטײלונג אונטער אַ פֿראַגע־צײכן. זי טענהט, אַז אָט די בײדע ייִדישע ליטעראַטורן זײַנען פֿאַרבליבן אין אַ נאָענטן קעגנזײַטיקן קאָנטאַקט. זי רופֿט דעם דאָזיקן פֿענאָמען „טראַנס־שפּראַכיקײט‟: דאָס הײסט, אַן אַקטיװער ליטעראַרישער אױסטױש צװישן צװײ שפּראַכיק־קולטורעלע סבֿיבֿות.

ברענער באַטראַכט עטלעכע פֿאַלן, װען די דאָזיקע טראַנס־שפּראַכיקע קרובֿהשאַפֿט קומט אַרױס ספּעציעל בולט אין דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור־געשיכטע. דאָס ערשטע קאַפּיטל איז געװידמעט דעם קונסט־זשורנאַל „רימון‟/ „מילגרױם‟, װאָס איז אַרױס אין בערלין צװישן 1922 און 1924. די ייִדישע און העברעיִשע העפֿטן זײַנען געװען אױסגעהאַלטן אין אַן ענלעכן סטיל, און אײניקע אַרטיקלען האָבן זיך באַװיזן אױף בײדע שפּראַכן, הגם די ליטעראַרישע אָפּטײלן זײַנען געװען פֿאַרשידענע. „רימון‟ און „מילגרױם‟, דערקלערט ברענער, „זײַנען, פּונקט װי זײערע געהעריקע שפּראַך־ספֿערעס, פֿאַרקניפּט טעמאַטיש און סטיליסטיש, אָבער זײַנען לינגװיסטיש און אידעאָלאָגיש פֿאַרשײדן‟.

דער זשורנאַל, פּונקט אַזױ װי די ייִדישע קולטורעלע אױפֿלעבונג אין בערלין, האָט ניט געהאַט קײן אַריכת־ימים. די ירידה איז געקומען מיטן סוף פֿון דער היפּער־אינפֿלאַציע אין דײַטשלאַנד אין 1924, װען מען איז מער ניט געװען בכּוח אונטערצושטיצן אַזאַ מין טײַערן פּראָיעקט מיט געלט פֿון אױסלאַנד. „מילגרױם‟/ „רימון‟ איז פֿאַרבליבן אַן אוניקאַלער עקספּערימענט אין דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער „טראַנס־שפּראַכיקײט‟. זײַן דערפֿאָלג איז געװען אַ פּועל־יוצא פֿון דער עקלעקטישער פּאָזיציע פֿון דער רעדאַקטאָרין רחל װישניצער, װאָס אַלײן האָט זי געשריבן אױף דײַטשיש און ניט פֿאַרנומען קײן צד אין דער שפּראַך־מלחמה צװישן ייִדישיסטן און העברעיִסטן.