קונסט און קולטור

„דער זון פֿון שאול‟ — צװישן ייִדישקײט און קריסטנטום

"Son of Saul" — Between Judaism and Christianity

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

דער נײַער אונגערישער פֿילם „דער זון פֿון שאול‟ האָט שױן אַרױסגערופֿן אַ סך אינטערעסאַנטע װיכּוחים, סײַ צװישן די פֿילם־קריטיקער, סײַ אין דער ייִדישער קולטור־סבֿיבֿה. די רעצענזענטן באַטאָנען דעם נאָװאַטאָרישן אױפֿטו פֿון דעם רעזשיסאָר לאַסלאָ נעמעס, דעם אָפּעראַטאָר מאַטיאַש ערדעלי און דעם הױפּט־אַקטיאָר געזאַ ראָריג. פֿון דער ערשטער ביז דער לעצטער מינוט בלײַבט דער צושױער צוגעצויגן צו דעם עקראַן, געפּלעפֿט פֿונעם גרױל און שרעק בײַם נאָענטן קוק אױפֿן נאַציסטישן גיהנום.

לכתּחילה דאַכט זיך, אַז דאָס איז אַ דירעקטער און אומרחמותדיקער פּרוּװ צו װײַזן מיט אַלע פּרטים, װאָס עס איז פֿאָרגעקומען בעת דעם מאַסן־מאָרד פֿון ייִדן אין די גאַז־קאַמערן פֿון אױשװיץ. אַזאַ מין נאַטוראַליזם װערט דערגרײכט דורך זײער געניטע קינעמאַטאָגראַפֿישע עפֿעקטן, װאָס שאַפֿן אַ פֿולע אילוזיע פֿון בײַזײַן. מען װאָלט עס געקאָנט האַלטן פֿאַר אָפּשטױסנדיק;  אָבער נאָך די ערשטע צען־פֿופֿצן מינוט פֿאַרשטײט מען, אַז עס גײט דאָ ניט סתּם אין שאָקירן דעם צושױער דורך קינעמאַטאָגראַפֿישע מכשירים, אַזוי ווי מע זעט געוויינטלעך אין די פֿאַרשפּרײטע קלישעען פֿון האָליװוּד.

אין משך פֿונעם גאַנצן פֿילם בלײַבט דער קאַמעראַ־פֿאָקוס אָנגעשטעלט אױפֿן פּנים פֿונעם הױפּטהעלד שאול אױסלענדער, אַ מיטגליד פֿון דער ייִדישער „זאָנדער־קאָמאַנדאָ‟, װאָס זײַן אױפֿגאַבע איז געװען אױפֿצוטאָן די סאַמע שמוציקע אַרבעט פֿאַר די נאַציסטישע מערדער. בהדרגה הײבט מען אָן משׂיג צו זײַן, אַז בסוד גרײט מען צו אַן אױפֿשטאַנד אינעם לאַגער. די רױטע אַרמײ איז שױן נאָענט און די דײַטשן זײַנען אױסן אױסצומעקן אַלע שפּורן פֿון זײער פֿאַרברעכן, און דערנאָך אױך פֿאַרניכטן די „זאָנדער־קאָמאַנדאָס‟. אַזױ אַרום קאָן מען זיך משער זײַן, אַז דער פֿילם װעט דערצײלן די געשיכטע פֿונעם אױפֿשטאַנד, װאָס איז באמת פֿאָרגעקומען אין אױשװיץ אין אָקטאָבער 1944.

אָבער אָט די בײדע טעמעס, אי די פּינקטלעכע רעקאָנסטרוקציע פֿון דער דײַטשישער מאָרד־פֿאַבריק, אי די געשיכטע פֿונעם אױפֿשטאַנד, זײַנען בלױז דער היסטאָרישער הינטערגרונט פֿונעם פֿילם. דער סיפּור־המעשׂה גופֿא איז געבױט אַרום שאולס באַמיִונגען צו ברענגען צו קבֿורה זײַן זון, װאָס ער געפֿינט צופֿעליק צװישן די טױטע קערפּערס. זינט דעם מאָמענט, װען ער זעט, ווי אַ דײַטשישער דאָקטער דערמאָרדעט דאָס ייִדישע ייִנגל, װאָס איז על־פּי־נס נאָך דער גאַז־קאַמער פֿאַרבליבן קױם אַ לעבעדיקער, נעמט שאול אױף זיך אַ שליחות אױסצוגעפֿינען אַ רבֿ, כּדי צו ברענגען דעם זון צו קבֿר־ישׂראל מיט אַ קדיש.

נאָך דעם פֿאַרװאַנדלט זיך דער פֿילם אין אַ משל. עס שאַפֿט זיך אַ בולטע סתּירה צװישן דעם נאַטוראַליסטישן הינטערגרונט און דעם סימבאָליסטישן סיפּור־המעשׂה. די װיזועלע שילדערונג איז ביז גאָר פּרעציז, אָבער נאָך שאַרפֿער איז דער עפֿעקט פֿונעם קלאַנג. דער פֿילם האָט ניט קײן מוזיק, און מען הערט בלױז אַ מישמאַש פֿון קורצע שמועסן און געשרײען אױף דײַטש, אונגעריש, ייִדיש, פּױליש און רוסיש. די דאָזיקע עפֿעקטן באַטאָנען דעם אומרעאַלן מהות פֿון שאולס געשטאַלט און זײַנע האַנדלונגען, װאָס זײַנען בכּוח גובֿר צו זײַן אױף זײַן װעג אוממענטשלעכע מניעות.

שױן דער נאָמען שאול אױסלענדער האָט אַ סימבאָלישן באַטײַט. מען דערװוּסט זיך, אַז ער קומט פֿון אונגװאַר (הײַנט אוזשהאָראָד אין אוקראַיִנע), די שטאָט, װאָס האָט געהערט צו פֿינף פֿאַרשידענע מלוכות במשך פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט. אױסלענדער רעדט אונגעריש, אָבער קױם פֿאַרשטײט ער ייִדיש, װאָס הײסט, אַז ער האָט געהערט צו דער אַסימילירטער אונגעריש־רעדנדיקער מינאָריטעט צװישן אונגװאַרער ייִדן, װאָס לרובֿ האָבן זײ טאַקע גערעדט טשעכיש און אוגעריש.

ער איז אױך ניט באַהאַװנט אין ייִדישקײט: ער נעמט אַראָפּ זײַן היטל פֿאַר אַ מת לױטן קריסטלעכן מינהג. ער זוכט אַ רבֿ מחוץ זײַן אײגענער זאָנדער־קאָמאַנדאָ, הגם עס זײַנען דאָ, אַ פּנים, גענוג פֿרומע ייִדן, װײַל צומאָל הערט מען תּפֿילות אױף לשון־קודש. און שאול באַשטײט, אַז מען זאָל זאָגן קדיש אָן אַ מנין. הקיצור, ער איז טאַקע אַן „אױסלענדער‟, אַ סימבאָלישע און ניט קײן רעאַליסטישע פֿיגור פֿון אַ ייִד װי אַ „פֿרעמדער‟. עס איז שװער צו גלייבן, אַז אָט די דאָזיקע און אַנדערע סימנים זײַנען צופֿעליק.

װי זשע לאָזט זיך דער דאָזיקער סימבאָליזם אױסטײַטשן? דער זון האָט ניט קײן נאָמען, און עס איז אַפֿילו אַ ספֿק, צי דער טױטער בחור איז טאַקע שאולס אַ זון. עס איז שװער צו גלייבן, אַז שאולן װאָלטן זיך טאַקע אײַנגעגעבן די אַלע קונצן, װאָס ער טוט אינעם פֿילם. די גאַנצע געשטאַלט זײַנע טראָגט זיך אַרום אין אַ מיסטישן אַװיר. װען שאול האַלט דעם מת אױף זײַנע הענט, דערמאָנט ער די באַקאַנטע קריסטלעכע פֿיגור פֿון „פּיעטאַ‟, פֿון דער מוטער מאַריאַ מיטן טויטן יעזוס.

אַזאַ מין „קריסטאָלאָגישע‟ אױסטײַטשונג פֿונעם פֿילם װערט באַשטעטיקט אינעם סאַמע סוף, װאָס איז אין גאַנצן אומגעריכט און בפֿירוש סימבאָליש. שאולס מאַטערנישן און זײַן גלױבן פּאַסן זיך גאַנץ גוט צו צו אַ ליבעראַלער קריסטלעכער אױסטײַטשונג פֿונעם ייִדישן חורבן, װאָס האַלט די ייִדן פֿאַר אַ הײַנטצײַטיקן קאָלעקטיװן אומשולדיקן קרבן פֿאַר די חטאים פֿון דער גאַנצער מענטשהײט. אָבער דאָס מאָל שטאַמט דער משיח ניט פֿון דוד המלך, װי יעזוס, נאָר פֿון שאול, דעם אָפּגעשטױסענעם מלך ישׂראל. לױט דער עװאַנגעליע, האָבן די רױמער אָפּגעגעבן יעזוסעס גוף זײַנע תּלמידים צו ברענגען אים צו קבֿורה, אָבער די הײַנטיקע „רױמער‟, די דײַטשישע נאַציסטן, זײַנען ניט געװען אַזױ ברײטהאַרציק. אַזױ אַרום לאָזט זיך דער פֿילם אױסטײַטשן אי װי אַ כּמו־דאָקומענטאַלע שילדערונג פֿון די לעצטע טעג אין אױשװיץ, אי װי אַ משל װעגן טױט און תּחית־המתים פֿונעם „זון פֿון שאול‟, דעם ייִדישן משיח, װאָס איז אומגעבראַכט געװאָרן פֿאַר די חטאים פֿון אַלע מענטשן.