פּובליציסטיק

שוין גענוג מיט די שאַבלאָנישע באַגריסונגען!

Going Beyond the Clicheed Greetings

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

וואָס מיינט מען מיט דערפֿאָלג? פֿאַראַן פֿאַרשיידענערליי דערפֿאָלגן, צי דאָס איז אין משפּחה־לעבן, צי עקאָנאָמיש, דערציִעריש, פּאָליטיש, טעאַטראַליש, אין קונסט, אין שעפֿערישקייט, נישטאָ קיין סוף צו די טײַטשן פֿון דערפֿאָלג, אַלע ווילן צוקומען צום טעלערל פֿון הימל.

מײַנע לייענער ווייסן אַז איך שרײַב שוין איבער דרײַסיק יאָר פֿאַרן „פֿאָרווערטס‟ און האָב שטאַרק הנאה דערפֿון. זאָל איך עס רופֿן דערפֿאָלג? ווען מײַנע פּיעסעס ווערן געשפּילט איבער דער וועלט האָב איך דערגרײכט דערפֿאָלג? דער אמת איז אַז ס׳איז, לאָמיר זאָגן, אַ גוט געפֿיל וואָס פֿאַרגייט, ווײַל אויף צו מאָרגנס הייבט זיך אָן די טירחה אויף דאָס נײַ.

נאָך אין שלאָף הייב איך זיך אָן צו דאַרן דעם קאָפּ:

„הער זיך צו, מוח לעבן! שטעל צו אַ נײַעם געדאַנק! איך נודזשע זיך!“

האָט זיך אַזוי געמאַכט, אַז איך האָב מיט אַ צײַט צוריק געשריבן אַן אַרטיקעלע וועגן די ייִדן אַרום מיר אין פֿלאָרידע, ס’האָט געהייסן: „וווּ זײַנען מײַנע ייִדן?‟ אין יענעם אַרטיקל האָב איך אָפּגעשילדערט דעם עלטערן, אַמעריקאַנער ייִדישן דור וואָס לעבט אויף „האַו־אַר־יו?‟ און אויף „אײַם־פֿײַן‟; גיי ווייס ווער זיי זײַנען, זייער לעבן איז אַרײַנגעטאָן אין דאָקטוירים, טאַבלעטן און דעם „אוירלי־בוירד־ספּעשל‟ — ביליגערע פּרײַזן אין רעסטאָראַן אויב מ׳קומט צווישן פֿיר און זעקס נאָך מיטיק. זייער וויסן אין ייִדיש, ייִדיש לעבן, קולטור און ייִדישע ענינים, איז געגליכן צו אַ „טאַבולאַ ראַזאַ‟, אַ ליידיקן טאָוול. האָט זיך אַזוי געמאַכט, אַז אַ ייִד דאָ אין פֿלאָרידע, וואָס לייענט דעם „פֿאָרווערטס‟, וווינט נישט ווײַט פֿון מיר, איז דערגאַנגען מײַן טעלעפֿאָן־נומער דורך קאָלומביע־אוניווערסיטעט, מיר אָנגעקלונגען און פֿאַרפֿירט אַ שמועס וואָס דויערט ביזן הײַנטיקן טאָג. ער האָט מיר באַוויזן שוואַרץ אויף ווײַס אַז ער פֿירט ייִדיש־קלאַסן מיט ייִדיש־קענער, לייענער, און זיי לייענען הײַנט צו טאָג איציק מאַנגערס „בוך פֿון גן־עדן‟, זיי פּאַסמאַקעווען זיך ממש דערמיט און זײַנען זיך מחיה. כ׳בין געווען גערירט, בײַגעוווינט זײַנע קלאַסן און זיך געפֿילט אַ טראָפּעלע שולדיק. ווי עס זאָל נישט זײַן, שווער איבערצוגעבן ייִדישע ענינים על רגל אחת.

קום איך צו אַ צווייטן געדאַנק, עלעהײַ אַז אונדזער הויכע געבײַדע וווּ איך וווין, וואָס באַשטייט פֿון אַ דרײַ הונדערט מיט אַ סמיטשיק אײַנוווינער, וועלכע זײַנען אַזוי דערווײַטערט איינס פֿון אַנדערן, כאָטש גיי ווייס ווער זיי זײַנען.

דער דירעקטאָרן־ראַט האָט אַרגאַניזירט טעגלעכע אַקטיוויטעטן פֿאַר די אײַנוווינער, אַזעלכע אַקטיוויטעטן וואָס בײַ מיר הייסט עס גלאַט צײַט־פֿאַרטרײַב, צווישן זיי: בינגאָ, ברידזש, סתּם קאָרטן שפּילן, מאַזשאַנג טאָוול שפּיל, בענקל־יאָגאַ, איין מאָל אַ חודש קומען קאָמעדיאַנטן צו פֿאַרווײַלן דעם עולם, איין מאָל אַ וואָך — אַ פֿילם, און דאָס אַלץ שווײַגנדיקערהייט, מ׳רעדט נישט אַרויס קיין וואָרט צווישן זיך. די יונגע אײַנוווינער האַלטן נישט דערפֿון און באַווײַזן זיך נישט.

האָב איך באַשלאָסן אויסצוגעפֿינען ווער זײַנען מײַנע שכנים? איר ווייסט דאָך גאַנץ גוט, אַז דאָ אין אַמעריקע קען מען אָפּוווינען אַ לעבן לאַנג און נישט וויסן ווער עס וווינט אַנטקעגן איבער אײַער טיר. האָב איך באַשלאָסן צו אָרגאַניזירן אַן אָוונט פֿון דיסקוסיע, אויף צו באַקענען זיך, פֿון כאַפּן אַ שמועס. איז הערט ווײַטער. עס האָבן זיך באַוויזן צען נײַגעריקע פֿרויען, און געוואָלט וויסן אין וואָס דאָ האַנדלט זיך. האָב איך זיי דערקלערט: „איך וויל וויסן ווער איר זײַט? פֿון וואַנען איר שטאַמט? ווו זײַט איר געבוירן געוואָרן? ווער זײַנען געווען אײַערע טאַטעס און מאַמעס? מיט איין וואָרט, לאָמיר זיך באַקענען.‟

האָט איר שוין געדאַרפֿט הערן דעם אָפּרוף! זיי האָבן פֿאַרשיט אַלע גרײַפּלעך. צוויי פֿון זיי קומען פֿון ברוקלין, געגאַנגען אין דער זעלבער „סקול‟, געהאַט די זעלבע לערער, געוווינט טיר בײַ טיר, ממש לאַנדסלײַט. די פֿרייד איז געווען גרויס, מען איז זיך געפֿאַלן אין די אָרעמס, געקושט און געוויינט.

איינע, אַ שמייכלדיקע, גאָר אַ שיינע פֿרוי, באַצירט מיט בריליאַנטן, האָט דערציילט אַז זי האָט שוין אָפּגעגט פֿינף מענער, מענער מיט ליבע און אָן ליבע. דער לעצטער מאַן איז דער בעסטער, זי וווינט שוין מיט אים איבער צען יאָר, ער לײַדט פֿון אַן אומהיילבאַרער קרענק. מיטן דריטן מאַן האָט זי געהאַט צוויי קינדער, וווילע און גוטע קינדער וואָס זײַנען צעזײַט און צעשפּרייט איבערן גאַנצן לאַנד, אפֿילו אין אויסלאַנד, מ’‟קלינגט זיך פֿון צײַט צו צײַט: „האַו־אַר־יו?‟; „פֿײַן‟, און „האַו־אַר־יו?‟; „פֿײַן‟.

איך וויל וויסן ווער פֿון זיי קען ייִדיש. איז דער ענטפֿער געווען אַזאַ:

„מײַן באָבע, מײַן זיידע, מײַן מומע, מײַן פֿעטער… דאָ און דאָרט געדענקט מען אַ פּאָר ייִדישע ווערטער, ווי: שפּיל, שלימזל, קניש און קאַשע… איך ווײַז זיי דעם „פֿאָרווערטס‟, זיי שטוינען:

„דער ייִדישער ׳פֿאָרווערטס׳ גייט נאָך אַרויס? מײַן זיידע, מײַן פֿעטער, מײַן טאַטע, זיי האָבן געלייענט דעם ׳פֿאָרווערטס׳.‟ די דיסקוסיע האָט זיך צעפֿלאַקערט:

„איך געדענק נאָך דאָס ייִדישע ליד וואָס די באָבע פֿלעגט זינגען, ווי איז עס געגאַנגען? ׳אויפֿן פּריפּעטשיק׳, אַלע כאַפּן אונטער. זיבן ייִדישע פֿרויען און דרײַ קריסטלעכע.

די קריסטלעכע פֿרוי האָט דערציילט, אַז זי איז געווען אַ פּילאָטקע און געפֿירט עראָפּלאַנען אין דער צווייטער וועלט־מלחמה, זי איז געווען אין דײַטשלאַנד נאָך דער מלחמה און געזען די טויט־לאַגערן, אפֿילו געזען אוישוויץ־בירקענאַו און נישט געגלייבט אירע אויגן. דאָ האָט זיך אַנטוויקלט אַ דיסקוסיע וועגן דעם „האָלאָקאָסט‟, דעם ייִדישן חורבן, דעם ביטערן אומקום. אַלע האָבן געקרעכצט און געוואָלט הערן מער.

איינע איז געווען אַ שטילע און איידעלע פֿרוי, זי האָט דערציילט אַז זי איז געווען אַ פּראָפֿעסאָר אין אַן אָנגעזעענעם אוניווערסיטעט אין לאַנד, געמוזט וווינען אויף אַ מיליטערישער באַזע ווײַל איר מאַן איז געווען אַ מיליטערמאַן אין צײַט פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה, און יעדעס מאָל ווען איר מאַן פֿלעגט זיך אומקערן אַהיים פֿון די מאַנעוורעס, פֿלעגט ער זי איבערלאָזן טראָגעדיק, זיבן מאָל האָט ער זיך אומגעקערט, האָט זי געבוירן זיבן קינדער.

איר פֿאַרשטייט, ליבע פֿרײַנט, אַ קוואַל מיט רייד וואָס האָבן געדויערט צוויי שעה, און זיי האָבן זיך נישט געוואָלט רירן פֿון אָרט. צו מאָרגנס האָבן זיי אַלע געקלונגען דער פֿאַרוואַלטונג פֿון הויז און דערציילט די גליקן פֿון נעכטיקן טאָג. האָט מיך די פֿאַרוואַלטונג אַרײַנגערופֿן און געוואָלט וויסן, ווי קומט עס וואָס אַ שמועס איז געווען אַזוי דערפֿאָלגרײַך? און ווען איז דער קומענדיקער צונויפֿקום, זיי ווילן אַלע בײַזײַן, ברענגען די פֿרויען, ברענגען די מענער, ברענגען דאָס גאַנצע הויז. האָב איך זיך דערשראָקן, אַזאַ דערפֿאָלג קען בלויז ברענגען אַ דורכפֿאַל, ווײַל וואָס קלענער דער עולם, אַלץ גרעסער די שׂמחה. אַן אָנגעלויף פֿון נײַגעריקע, שטומע נפֿשות וועט מיך אַוועקהרגענען. מ׳שטעלט מיך אָפּ אין הויז, אין ליפֿט, אין גאַס און מ׳וויל וויסן ווען וועט פֿאָרקומען די גרויסע שׁמחה, וווּ מ׳וועט קענען רעדן? זיי האָבן שוין נישט גערעדט יאָרן לאַנג. און איך שטוין, וווּ בין איך אַרײַנגעפֿאַלן, דאָס הייסט דערפֿאָלג? איין זאַך האָב איך מורא, אַז די קומענדיקע דורות וועלן געבוירן ווערן אָן צונגען און בלויז מיט איין פֿינגער וואָס זיי וועלן מוזן אָנווענדן בײַם שרײַבן אויפֿן קאָמפּיוטער.