ייִדיש־וועלט

„בױרני“ און דער פֿאַרגעסענער װאָקאַל

"Boynie" and the Forgotten Vowel

פֿון איציק בלימאַן

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

קודם־כּל, אַ ביסל פֿאָנעטיק. דער ענגלישער „er“ — סײַ אַקצענטירט (למשל, אין „learning“), סײַ נישט־אַקצענטירט (למשל, אין „father“) — איז אײגנטלעך אַ װאָקאַל, אַזױ װי [אַ], [ע], [י], [אָ], [ו] און נאָך עטלעכע װאָקאַלן, װאָס זענען פֿאַראַן אין ענגליש אָבער נישט אין ייִדיש. (לױטן אינטערנאַציאָנאַלן פֿאָנעטישן אַלפֿאַבעט זעט אױס דער אַקצענטירטער װאָקאַל „er“ אַזױ: [ɝ].) די װאָס רעדן ייִדיש און ענגליש װעלן באַמערקן, אַז דאָס ענגלישע װאָרט „burn“ (ברענען) האָט בלױז אײן טראַף ([bɝn]), בשעת דאָס ייִדישע „בערן“ (ד״ה, מער װי אײן בער) האָט צװײ טראַפֿן ([be-rn]). אַזױ װי די ניו־יאָרקער רעדן נישט אַרױס דעם קאָנסאָנאַנט [ר] װען ער קומט נאָכן װאָקאַל (אַ שטײגער, „קאַ“ אַנשטאָט „קאַר“ [אױטאָ]), איז דער אױסלײג „ױר“ פֿאַקטיש דער עקװיװאַלענט פֿון „וי“. דעריבער האָט „בױרן“ (= „בױן“) נאָר אײן טראַף, און „בױרני“ (= „בױני“) האָט צװײ, פּונקט װי אױף ענגליש.

נישט נאָר האָבן די אַמאָליקע שרײַבערס געװאָלט אָפּהיטן די צאָל טראַפֿן בײַם אַריבערפֿירן ענגלישע װערטער און נעמען אױף ייִדיש — זײ האָבן אױך געמײנט, אַז „ױ“ קלינגט טאַקע נאָענט צום ענגלישן „er“, װאָס זײ האָבן געהערט בײַ זײערע נישט־ייִדישע שכנים אין ניו־יאָרק. די ייִדישע אימיגראַנטן האָבן זיך באַקענט מיט ענגליש־רעדערס, װאָס האָבן גע„װױקט“ (געאַרבעט) אױף „טױדי־טױד סטריט“ (33סטער גאַס), און גאָר אין גיכן האָבן די ייִדן אַלײן אָנגענומען (און מסתּמא אױך פֿאַרשטאַרקט) דעם אַקצענט.

אין משך פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט האָט אָבער דער ניו־יאָרקער דיאַלעקט ביסלעכװײַז אָנגעװױרן דעם „ױ“, צװישן די אַנדערע סטערעאָטיפּישע שטריכן פֿונעם דיאַלעקט, װאָס מע האָט בפֿירוש אָפּגעלאַכט פֿון זײ — למשל, אַרױסרעדן דעם ענגלישן „th“ װי [ט] אָדער [ד], אַרױסלאָזן דעם [ר] נאָך װאָקאַלן. די לינגװיסטקע קעראַ בעקער האָט אָנגעװיזן אין איר דיסערטאַציע (2010), אַז ייִדן האָבן פֿאַרלױרן דעם טראַדיציאָנעלן ניו־יאָרקער אַקצענט אַ סך גיכער װי אַנדערע עטנישע מינאָריטעטן. הײסט עס, די שפּראַך װאָס מע הערט בײַ ניו־יאָרקער ייִדן (בפֿרט בײַ ייִנגערע ייִדן אין מאַנהעטן) קלינגט הײַנט ענלעך צו דער ענגלישער כּלל־שפּראַך, װאָס מע הערט אין די אַנדערע גרױסע אַמעריקאַנער שטעט און אױף אַמעריקאַנער טעלעװיזיע. דער דיאַלעקט האָט פֿאַרלױרן זײַן אוניקאַלן ניו־יאָרקער טעם.

איצט קענען מיר פֿאַרשטײן אי די אַלטע טראַדיציע פֿון טראַנסקריבירן „er“ אױף „ויר“, אי די נײַע טענדענץ צו ניצן „ער“. סע װאָלט געפֿאָדערט אַ פּינקטלעכע פֿאָרשונג צו דערגײן, װען די ייִדישע ליטעראַטור און פּרעסע איז צום מערסטן טײל אַריבער אױף „ער“. מע קען אָבער זאָגן, אַז „ױר“ איז נישט דורכױס אַרױסגעגאַנגען פֿון באַניץ. אין 2009 זענען אַרױס אינעם „פֿאָרװערטס“ און אין דעם „אַלגעמײנעם זשורנאַל“ עטלעכע אַרטיקלען װעגן „בױרני“ מײדאָף, און אַפֿילו הײַנט שרײַבט מען אין די חסידישע װעבזײַטלעך װעגן „בױרני“ סענדערס. איך קען נישט פֿאָרױסזאָגן אַז דער „ױר“ װעט אַ מאָל אױפֿשטײן תּחית־המתים. איך האָף נאָר אַז מיר װעלן נישט אין גאַנצן פֿאַרגעסן װעגן דעם װאָקאַל, װײַל אױב מיר װעלן אים פֿאַרלירן, װעלן מיר אױך פֿאַרלירן אַ קאַפּיטל פֿון אונדזער געשיכטע אין אַמעריקע.