דער נאַצישער ייִדיש־פֿאָרשער

The Nazi Yiddishist

פֿון לייזער בורקאָ

Published April 15, 2016, issue of May 13, 2016.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

בשעת בעראַנעק האָט געאַרבעט אין סלאָוואַקיע, האָט ער אָנגעשריבן אַ צווייטע מאָנאָגראַפֿיע וועגן דעם דאָרטיקן טראַנסקאַרפּאַטישן ייִדיש (דווקא דער דיאַלעקט פֿון די מערסטע הײַנטיקע חסידים). דער נאַצישער „רײַכסאינסטיטוט פֿאַר דער געשיכטע פֿונעם נײַעם דײַטשלאַנד‟ האָט עס אַרויסגעגעבן אין 1941, און אין דער הקדמה שרײַבט בעראַנעק בפֿירוש, אַז זײַן אַרבעט זאָל דינען צו העלפֿן „לייזן די ייִדן־פּראָבלעם‟. ס׳איז שווער זיך פֿאָרצושטעלן, אַז ער זאָל דעמאָלט ניט וויסן, וואָס דאָס מיינט.

נאָך דער מלחמה איז בעראַנעק געווען אויף צרות. די נײַע טשעכאָסלאָוואַקישע מלוכה האָט פֿאַרטריבן די גאַנצע דײַטשע מינאָריטעט און אַ סך פֿאָרשונג־מאַטעריאַלן זײַנען פֿאַרפֿאַלן געוואָרן. אַ מאַנוסקריפּט בעראַנעקס וועגן דעם טשעכישן ייִדיש איז אויך פֿאַרלוירן געגאַנגען, וואָס ער האָט שפּעטער געפּרוּווט רעקאָנסטרויִרן פֿונעם זכּרון.

בעראַנעק און זײַן ווײַב זײַנען פֿאַרשלעפּט געוואָרן אין עפּעס אַ דאָרף אין דער העסישער פּראָווינץ, וווּ ער האָט ווידער געלערנט אין די שולן, בשעת ער האָט אין זײַן פֿרײַער צײַט זיך פֿאַרנומען מיט זײַנע וויסנשאַפֿטלעכע אינטערעסן. ווי מאָדנע עס זאָל ניט קלינגען, זײַנען די שפּעט־1940ער יאָרן געווען אַ גוטע צײַט פֿאַר דער ייִדיש־פֿאָרשונג אין דײַטשלאַנד, ווײַל הונדערטער טויזנטער ייִדישע פּליטים פֿון אַלע לענדער און אַלע דיאַלעקטן האָבן דאָרט פֿאַרבראַכט יאָרן אין די די־פּי־לאַגערן. מסתּמא האָט בעראַנעק זיך אויך געכאַפּט, אַז אין דער איצטיקער נאָך־מלחמהדיקער שטימונג לאָזט זיך זײַן ייִדיש־פֿאָרשונג בעסער פֿאַרקויפֿן; דאָס הייסט, מיט ייִדיש קען ער האָבן בעסערע שאַנסן צו באַקומען אַ פּאָסטן אין אַ דײַטשן אוניווערסיטעט. האָט ער אָנגעהויבן דרוקן אַרטיקלען, אַז די ייִדיש־פֿאָרשונג איז עפּעס פֿאַרוואָרלאָזט אין די דײַטשע אוניווערסיטעטן: ניטאָ קיין קאַטעדרעס, ניטאָ קיין קורסן; אַז דורך ייִדיש־פֿאָרשונג קענען די דײַטשן אַ ביסל תּשובֿה טאָן פֿאַר זייערע זינד קעגן די ייִדן; און אַז ייִדיש קען דינען ווי אַ בריק פֿון שלום און פֿאַרשטאַנד צווישן דעם דײַטשן און דעם ייִדישן פֿאָלק.

בעראַנעקט האָט אַליין געדרוקט אַ קליין זשורנאַלעכל „קאָמוניקאַטן פֿונעם אַרבעט־קרײַז פֿאַר ייִדיש־פֿאָרשונג‟ און עס צעשיקט צו פֿאַראינטערעסירטע איבער דער גאַנצער וועלט. אַזוי האָט ער אָנגעקניפּט באַציִונגען מיט אַ סך ייִדישע און ניט־ייִדישע פֿאָרשער, וואָס די מערסטע האָבן ניט געוווּסט וועגן זײַן נאַצי־פֿאַרגאַנגענהייט. ער האָט אויך געפּרוּווט באַנײַען זײַן פֿאַרבינדונג מיטן ייִוואָ — אָבער מאַקס ווײַנרײַך האָט עס ניט צוגעלאָזט. צווישן די מאַטעריאַלן, וואָס דער ייִוואָ האָט באַקומען פֿון דײַטשלאַנד נאָך דער מלחמה, זײַנען געווען דאָקומענטן, וואָס האָבן באַוויזן, אַז בעראַנעק איז געווען אַ נאַצי. די ייִוואָ־לינגוויסטן האָבן געלייענט בעראַנעקס אַרבעטן, אָבער קיין מגע־ומשׂא מיט אים פּערזענלעך האָבן זיי קיין מאָל ניט געוואָלט האָבן.

אין זײַנע לעצטע יאָרן האָט בעראַנעק, סוף־כּל־סוף, באַקומען אַן אַקאַדעמישן פּאָסטן בײַם אוניווערסיטעט פֿון גיסן. ער האָט זיך אָבער פֿאַרנומען ניט בלויז מיט ייִדיש אין יענער תּקופֿה, נאָר, דער עיקר, מיט זײַן ביימישן דיאַלעקט. אין 1930 האָבן דײַטשע פֿאָרשער אין פּראָג אָנגעהויבן זאַמלען מאַטעריאַלן פֿאַר אַ סודעטן־דײַטשן ווערטערבוך, אָבער אין דער מלחמה איז דאָס אַלץ פֿאַרלוירן געגאַנגען. האָט בעראַנעק אין 1957 צוריק אויפֿגענומען די אַרבעט פֿון אויספֿרעגן אינפֿאָרמאַנטן און פֿאַרשרײַבן אויף צעטעלעך דעם גאַנצן ביימישן ווערטער־אוצר. ביז זײַן פּטירה אין 1967 איז די זאַמל־אַרבעט כּמעט פֿאַרענדיקט געוואָרן, און ביז הײַנט זײַנען אַרויס כּמעט פֿינף בענד, ביזן אות H.

איצטער קום איך צו צו בעראַנעק מיט ביידערס טעאָריע, אַז אונדזער ייִדיש שטאַמט אָפּ פֿונעם ביימישן דיאַלעקט, וואָס בעראַנעק האָט אַליין גערעדט, געפֿאָרשט אַ גאַנץ לעבן, און געמאַכט דערפֿון אַ גאַנצן ווערטערבוך. אין זײַנע שריפֿטן געפֿין איך ניט קיין שום סימן, אַז אַזאַ פֿאַרבינדונג איז אים ווען עס איז אײַנגעפֿאַלן. ער שרײַבט אַפֿילו ניט וועגן די ענלעכקייטן, וואָס קומען פֿון דעם, וואָס ייִדיש און ביימיש זײַנען ביידע גערעדט געוואָרן הונדערטער יאָרן אין אַ סלאַווישער לאַנדשאַפֿט, פֿון מענטשן וואָס רעדן כאָטש צוויי שפּראַכן. צי קען געמאָלט זײַן, אַז בעראַנעק זאָל ניט באַמערקן אַזאַ פֿאַרבינדונג צווישן ייִדיש און ביימיש, ווען זי זאָל באמת עקסיסטירן? עס לייגט זיך ניט אויפֿן שׂכל. ער איז טאַקע געווען אַ נאַצי, אָבער פֿאָרט ניט קיין נאַר.