פּובליציסטיק

ייִדן מוזן אָנערקענען דעם אַרמענער־גענאָציד

Jews Must Recognize the Armenian Genocide

פֿון דזשאָרדין קוציק

שטעלט זיך פֿאָר, אַז ערבֿ יום־השואה קוקט איר אויפֿן פֿרײַען הימל איבער מאַנהעטן און זעט, ווי פֿינף עראָפּלאַנען „שרײַבן‟ מיט רויך אין ריזיקע אותיות, וואָס מע קען זען פֿון מײַלן אַוועק, אַז דער חורבן איז אַן אויסגעטראַכטע מעשׂה.

ווי אַזוי וואָלט איר זיך געפֿילט?

שטעלט זיך פֿאָר, אַז איר דערוויסט זיך שפּעטער, אַז אינעם זעלביקן טאָג איז דערשינען אין דער „וואַשינגטאָן־פּאָסט‟ אַ רעקלאַמע פֿון אַ גאַנצער זײַט וואָס טענהט, אַז כאָטש געוויסע ייִדן זענען יאָ דערמאָרדעט בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה איז עס קיין גענאָציד ניט געווען און אַז די ייִדן זענען אַליין געווען שולדיק אין דעם.

ווי אַזוי וואָלט די אַמעריקאַנער ייִדישע קהילה רעאַגירט אויף דעם?

און שטעלט זיך פֿאָר, אַז אַ ריזיקע רעקלאַמע־שילד פֿון עטלעכע מעטער מיטן זעלביקן אַנאָנס וואָלט אַרויסגעשטעלט געוואָרן אין „טײַמס־סקווער‟ גלײַך פֿאַר דעם, וואָס צענדליקער טויזנטער ייִדן קומען זיך צוזאַמען דאָרטן, כּדי אָפּצומערקן קרישטאָלנאַכט?

צו וועמען וואָלט איר זיך געוואָנדן? צי וואָלט איר זיך געפֿילט פֿאַרזיכערט צו וווינען אין ניו־יאָרק?

פֿאַר די אַרמענער דאָ אין אַמעריקע איז דאָס, צום באַדויערן, ניט קיין אויסגעטראַכטער סצענאַר. דעם 20סטן אַפּריל, אַ פּאָר טעג פֿאַר דער 101טער יאָרצײַט פֿונעם אָנהייב פֿונעם אַרמענער גענאָציד, האָבן פֿינף עראָפּלאַנען טאַקע געשריבן מיט רויך איבערן „האָדסאָן‟־טײַך, אַז דער גענאָציד קעגן די אַרמענער איז אַ „ליגן‟. דעם זעלביקן טאָג איז טאַקע אינעם „וואַשינגטאָן־פּאָסט‟ דערשינען אַ רעקלאַמע אויף אַ גאַנצן זײַטל וואָס האָט דערקלערט, אַז כאָטש געוויסע אַרמענער זענען יאָ דערהרגעט געוואָרן בעת דער ערשטער וועלט־מלחמה איז עס קיין גענאָציד ניט געווען און אַז שולדיק אין דעם זענען געווען די אַרמענער אַליין. ווען צענדליקער טויזנטער אַרמענער־אַמעריקאַנער האָבן זיך פֿאַרזאַמלט אין „טײַמס־סקווער‟, כּדי אָפּצומערקן דעם טרויעריק־באַרימטן טאָג, דעם 24סטן אַפּריל 1915, ווען די אָסמאַנישע רעגירונג האָט אַרעסטירט 250 פֿון די פּראָמינענטסטע אַרמענישע בירגער — דעם ערשטן פּאָגראָם פֿונעם גענאָציד — האָבן די פֿאַרזאַמלטע טאַקע געמוזט זען אַ ריזיקע רעקלאַמע־שילד וואָס האָט אָפּגעלייקנט די שחיטה.

וואָס שייך דער היסטאָרישער ווירקלעכקייט פֿונעם אַרמענער גענאָציד איז פּשוט ניטאָ וואָס צו דיסקוטירן. צווישן די יאָרן 1915 און 1923 האָט די אָסמאַנישע רעגירונג סיסטעמאַטיש און בכּיוון אויסגעראָטן, אויף אַ ריי גרויזאַמע אופֿנים, אַרום 1.5 מיליאָן אַרמענער. ווי עס האָבן איבערגעגעבן הונדערטער דעמאָלטיקע אַרטיקלען אינעם „ניו־יאָרק טײַמס‟ אַליין האָבן די טערקן איבערגענומען דעם האָב־און־גוטס בײַ די אַרמענער אין טויזנטער דערפֿער, דאָרטן אויסגעהרגעט די יונגע מענער און פֿאַרשיקט די פֿרויען, קינדער און עלטערע לײַט אויף טויט־מאַרשן אינעם סירישן מידבר. בעת די מאַרשן האָבן סאָלדאַטן פֿאַרגוואַלדיקט די אַרמענישע מיידלעך אין די טויזנטער, און סתּם דערשאָסן מענטשן אויף טראַף. לויט דיפּלאָמאַטישע קוואַלן איז דער ריזיקער פּרת־טײַך (Euphrates) איבערגעפֿילט געוואָרן מיט צענדליקער טויזנטער מתים.

אין אַ מאָדנעם פֿאָרשפּיל פֿונעם ייִדישן חורבן, זענען טויזנטער אַרמענער אַרײַנגעקוועטשט געוואָרן אין ענגע באַן־וואַגאָנען וואָס האָבן דערפֿירט צו זייער טויט. אַ סך פֿון די וואָס האָבן דערגרייכט דעם מידבר, אָדער דורך די טויט־מאַרשן, אָדער אויף די באַנען, זענען דערנאָך אַרײַנגעצוימט געוואָרן אין קאָנצענטראַציע־לאַגערן, וווּ זיי זענען אויסגעגאַנגען פֿון דאָרשט. אין אַנדערע ערטער האָט מען דערהרגעט קינדער מיט איבערדאָזעס פֿון מאָרפֿין און אין אַ פּאָר פֿאַלן האָבן די טערקן דערהרגעט אַרמענישע קינדער מאַסנווײַז אין זייערע שולן מיט אַ גיפֿטיקן גאַז.

די דעמאָלטיקע פּרעסע האָט פּרטימדיק דערקלערט, אַז די הריגות זענען ניט געווען סתּם צופֿעליקע שלעטכע אַקטן פֿון געוויסע סאָלדאַטן, נאָר אַ בולטע און בכּיוונדיקע פּאָליטיק מצד דער טערקישער רעגירונג. ווי עס גיט איבער איין אַרטיקל אינעם „ניו־יאָרק טײַמס‟ פֿונעם 7טן נאָוועמבער 1915 מיטן קעפּל „800,000 אַרמענער ווערן גערעכנט פֿאַר פֿאַרטיליקט‟, האָט וויסקאָונט ברײַס, אַ געוועזענער בריטישער אַמבאַסאַדאָר אין אַמעריקע דערציילט דעם בריטישן פּאַרלאַמענט, אַז די „טויטפֿאַלן פֿון די דאָזיקע מענטשן זענען דער רעזולטאַט פֿון דער בכּיוונדיקער און אויספּלאַנירטער פּאָליטיק פֿון דער באַנדע, וואָס פֿירט איצט אָן מיט דער טערקישער רעגירונג. יעדער באַפֿעל דורכצופֿירן די דאָזיקע הריגות איז געקומען דירעקט פֿון קאָנסטאַנטינאָפּאָל‟.

דער זעלביקער אַרטיקל האָט דערקלערט, אַז כּמעט דאָס גאַנצע אַרמענער פֿאָלק, אין ריזיקע טיילן פֿון דער אָסמאָנישער אימפּעריע, איז צו יענער צײַט אויסגעהרגעט געוואָרן. אַנדערע דעמאָלטיקע אַרטיקלען האָבן פּינקטלעך באַשריבן די געשעענישן ווי די „אויסראָטונג פֿון אַ פֿאָלק‟ אָדער די „פֿאַרטיליקונג פֿון דער אַרמענישער ראַסע‟. ס׳איז ניט קיין וווּנדער דערפֿאַר, וואָס דער פּויליש־ייִדישער אַדוואָקאַט רפֿאל לעמקין האָט דווקא געהאַט די אַרמענישע קאַטאַסטראָפֿע אין זינען, צוזאַמען מיט דער אויסראָטונג פֿון זײַנע אייגענע קרובֿים אינעם ייִדישן חורבן, ווען ער האָט אין 1943 אויסגעטראַכט דאָס וואָרט „גענאָציד‟ (דאָס הייסט בוכשטעבלעך: דאָס אויסהרגענען אַ שבֿט).

די אַרמענער קהילה אין אַמעריקע האָט, פֿאַרשטייט זיך, שאַרף פּראָטעסטירט קעגן דער קאַמפּאַניע פֿון דער גרופּע Fact Check Armenia אָפּצולייקענען דעם היסטאָרישן אמת וועגן דער פֿאַרטיליקונג פֿון זייערע אָבֿות. צום באַדויערן, האָט די ייִדישע קהילה זיך כּמעט אין גאַנצן ניט אָפּגערופֿן אויף דעם. אַ גרויסע סיבה דערפֿאַר איז ווײַל די הײַנטיקע טערקישע רעגירונג לייקנט בכלל אָפּ, אַז די גרינדער פֿונעם מאָדערנעם טערקײַ זענען באַגאַנגען אַ פֿאַרברעכן קעגן דער מענטשהייט. צוליב דעם, וואָס טערקײַ שפּילט הײַנט אַ וויכטיקע ראָלע אין דער וועלט־פּאָליטיק בכלל און אין דער מיטעלן־מיזרחדיקער פּאָליטיק בפֿרט, האָבן אַ סך אָרגאַניזאַציעס און פּאָליטיקער, די אַמעריקאַנער ייִדישע בתוכם, מורא זי צו באַליידיקן.

דער אַמעריקאַנער פּרעזידענט באַראַק אָבאַמאַ איז אַ גוטער משל דערפֿון. ניט געקוקט אויף דעם, וואָס 44 אַמעריקאַנער שטאַטן אָנערקענען יאָ די הריגות איבער די אַרמענער ווי אַ גענאָציד, באַנוצט די פֿעדעראַלע רעגירונג ניט דאָס וואָרט „גענאָציד‟ צו באַשרײַבן די גרויליקע געשעענישן, אויס מורא, אַז טערקײַ, וווּ עס געפֿינען זיך אַ סך וויכטיקע אַמעריקאַנער מיליטערישע באַזעס, וועט אויפֿהערן מיטצואַרבעטן מיט דער אַמעריקאַנער אַרמיי.

אין 2007, ווען דער אַמעריקאַנער קאָנגרעס האָט ניט באַשטעטיקט אַ געזעץ־פּראָיעקט צו אָנערקענען דעם אַרמענער־גענאָציד, האָט דער דעמאָלטיקער סענאַטאָר אָבאַמאַ קריטיקירט זײַנע קאָלעגן פֿאַרן שטימען קעגן דעם פֿאָרשלאָג. אין יאַנואַר 2008 האָט אָבאַמאַ אויך זייער שאַרף קריטיקירט דעם באַשלוס פֿונעם אַמעריקאַנער אויסערן־מיניסטעריום אָפּצוזאָגן דעם אַמעריקאַנער אַמבאַסאַדאָר אין אַרמעניע דזשאָן עוואַנס פֿאַרן באַנוצן זיך מיטן וואָרט גענאָציד. אָבאַמאַ האָט צו יענער צײַט צוגעזאָגט, אַז ווען ער וועט דערוויילט ווערן פּרעזידענט, וועט ער שטענדיק אָנערקענען, אַז די טערקן האָבן געמאַכט אַ גענאָציד קעגן די אַרמענער. אָבער ניט געקוקט אויף זײַנע פּראָמינענטע צוזאָגן, האָט אָבאַמאַ פֿאַקטיש זיך קיינמאָל ניט אָפֿיציעל באַנוצט מיטן וואָרט גענאָציד ווי דער אַמעריקאַנער פּרעזידענט — אַ פּנים, אויס מורא, ווי אַזוי די טערקן וועלן רעאַגירן אויף דעם.

אויף אַן ענלעכן אופֿן האָט אַבֿרהם פֿאָקסמאַן, דער געוועזענער שעף פֿון דער „אַנטי־דעפֿימאַציע־ליגע‟ געשאַפֿן אַ סך קאָנטראָווערסיע אין 2007, ווען ער האָט דערמוטיקט דעם אַמעריקאַנער קאָנגרעס ניט צו אָנערקענען דעם גענאָציד. ער האָט דעמאָלט דערקלערט, אַז די אינטערעסן פֿון ישׂראל (וואָס אָנערקענט אויך ניט דעם גענאָציד) און די טערקישע ייִדן זענען וויכטיקער פֿאַר זײַן אָרגאַניזאַציע ווי דאָס וואָס מע זאָל אָנרופֿן די אויסראָטונג פֿון די אַרמענער. אַנדרו טאַרסי, דער דעמאָלטיקער אָנפֿירער פֿונעם ניו־ענגלאַנדער צווײַג פֿון דער ADL איז דעמאָלט אָפּגעזאָגט געוואָרן נאָך דעם, וואָס ער האָט טעלעפֿאָניש דערקלערט אַבֿרהם פֿאָקסמאַן, אַז ער, טאַרסי, קען ניט פֿאַרטיידיקן די פּאָליטיק פֿון דער ADL צוליב „מאָראַלישע‟ סיבות. די ADL איז דערנאָך אַרויסגעקומען מיט אַ גאָר פּחדנישער דערקלערונג, אַז די געשעענישן אין דער אָסמאָנישער אימפּעריע זענען געווען „גלײַך צו אַ גענאָציד‟ אָבער אַז די שטרעבונג אָפֿיציעל צו אָנערקענען דעם גענאָציד אינעם קאָנגרעס וועט גאָרניט העלפֿן און וועט אפֿשר שטעלן אין געפֿאַר די ייִדן אין טערקײַ און די באַציִונג צווישן ישׂראל און טערקײַ.

מיט זיבן יאָר שפּעטער, נאָך אַ סך פּראָטעסטן, האָט פֿאָקסמאַן אין 2014 אָפֿיציעל אָנערקענט דעם אַרמענער־גענאָציד. צו יענער צײַט האָט די „אַמעריקאַנער ייִדישע קאָמיטעט‟ אויך געביטן זײַן פּאָליטיק און באַשלאָסן צו פֿאָלגן דעם שריט פֿונעם ADL. צוזאַמען מיט איר אָנערקענען הײַנט צענדליקער ייִדישע אָרגאַניזאַציעס, אַרײַנגערעכנט „דעם פֿאַרבאַנד פֿאַר רעפֿאָרם־ייִדישקייט‟, „די ציוניסטישע אָרגאַניזאַציע פֿון אַמעריקע‟, און דער „צענטראַלער ראָט פֿאַר ייִדישע ענינים‟, די טערקישע פֿאַרברעכנס קעגן דער מענטשהייט ווי גענאָציד. ס׳איז אָבער ווײַט ניט גענוג; ס׳רובֿ ייִדישע אָרגאַניזאַציעס האָבן נאָך אַלץ ניט קיין פֿעסטע פּאָליטיק וועגן דעם ענין.

די אַנומלטיקע חוצפּהדיקע פּרוּוון אָפּצולייקענען דעם היסטאָרישן אמת ווײַזן בולט אָן, פֿאַר וואָס די ייִדישע קהילה מוז, מיט איין קול, אָנערקענען דעם אַרמענער גענאָציד און דערמוטיקן די אַמעריקאַנער און ישׂראלדיקע רעגירונגען דאָס אויך צו טאָן. קודם־כּל, פֿאַרשטייען מיר ווי ייִדן, בעסער ווי קיין פֿאָלק אויף דער וועלט, וואָס עס הייסט דורכצומאַכן אַ גענאָציד און ווי עס פֿילט זיך, ווען מענטשן לייקענען אָפּ, אַז דער זעלביקער גענאָציד איז אַפֿילו פֿאָרגעקומען. אַחוץ דעם וואָס ס׳איז סתּם די מאָראַלישע זאַך צו טאָן, איז דאָ אַ סך וואָס מע קען אָפּלערנען בײַ די אַרמענער אויב מיר דריקן אויס אונדזער אַחדות און אַרבעטן צוזאַמען מיט זיי. ווי אַ פֿאָלק וואָס האָט דורכגעמאַכט אַ גענאָציד נאָך פֿאַר אונדז, קענען מיר אַ סך זיך אָפּלערנען פֿון זיי וועגן דעם, ווי אַזוי מע קען געדענקען אַזאַ טראַגעדיע נאָך דעם, וואָס ס׳זענען שוין כּמעט מער ניטאָ קיין עדות. עס וואָלט אויך, פֿאַרשטייט זיך, ניט געשאַט צו האָבן נאָך אַ שטאַרקן אַליִיִרטן פֿאָלק אינעם קאַמף קעגן דער חורבן־אָפּלײקערײַ.

אויב מע שווײַגט ווען אַנדערע לייקענען אָפּ אַ גענאָציד, גיט עס מוט יענע מענטשן, וואָס וואָלטן טאַקע געוואָלט דורכפֿירן ענלעכע פֿאַרברעכנס. ווי עס גיט איבער אַ שילד אינעם אַמעריקאַנער חורבן־מוזיי אין וואַשינגטאָן, האָט אַדאָלף היטלער י״ש דערמוטיקט זײַנע גענעראַלן האַרט פֿאַר דער אינוואַזיע פֿון פּוילן מיט דער פֿראַגע: „עמעצער רעדט דען הײַנט וועגן דער אויסראָטונג פֿון די אַרמענער?‟