קונסט און קולטור

פֿיר געראָטענע פּיעסעס אין איין סוף־וואָך

Four Wonderful Yiddish Plays in One Weekend

פֿון לייזער בורקאָ

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

מאָרגנשטערט האָט אויך געשפּילט אַ ראָלע אין „אַ חתונה אין פֿערנוואַלד‟, וואָס האָט אַן ענלעכן מיסטישן, רעליגיעזן טאָן, כאָטש עס קומט פֿאָר אין אַ דײַטשן די־פּי־לאַגער נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה. די נשמות פֿון די אומגעבראַכטע ייִדן נעמען אָנטייל אין דער חתונה, דאָס טויטע ווײַב און קינד רעדן צום לעבן־געבליבענעם מאַן פֿון יענער וועלט. אָבער ניט געקוקט אויפֿן ווייטיק, איז לייוויקס פּיעסע אין לעצטן סך־הכּל אַן אָפּטימיסטישע (אַ ביסל ווי די מעשׂה פֿון ישו הנוצרי): וועגן דער באַנײַונג פֿון ייִדישן לעבן נאָך אונדזער גרויסן חורבן; וועגן געזעגענען זיך מיט די אומגעקומענע, וואָס וועלן פֿאָרט שטענדיק זײַן מיט אונדז אויף אַ מיסטישן אופֿן.

די פּיעסע באַהאַנדלט עטלעכע אָנגעווייטיקטע טעמעס: די שולדגעפֿילן פֿון אַ סך לעבן־געבליבענע; זייער כּעס איבער דעם, וואָס די וועלט פּרוּווט זיי ניט צו העלפֿן, פֿאַרשפּאַרט זיי דעם וועג קיין ארץ־ישׂראל, און לאָזט זיי ווײַטער זיצן יאָרן אויף דער „פֿאַרשאָלטענער דײַטשער ערד‟. מע קען באַטראַכטן די פּיעסע ווי אַ מין קאָלעקטיווע טעראַפּיע פֿאַרן ייִדישן פֿאָלק, וואָס איז דערצו אַ גרויס קונסטווערק.

רפֿאל גאָלדוואַסער האָט דאָרט געשפּילט די ראָלע פֿונעם „אומבאַקאַנטן ייִד‟ — אַ מין גולם אָדער זאָמבי, וואָס שטייט אויף פֿון טויט, כּדי צו זוכן זײַן קבֿר־ישׁראל און (ביז ער ווער עס געפֿינען) צו דערגיין די יאָרן און וואַרפֿן אַ שרעק אויף די לעבעדיקע. ס׳איז כּדאַי צו פֿאַרצייכענען, אַז אַן אמתער „גולם‟, וואָס אַרבעט אין דער אַמעריקאַנער אַמבאַסאַדע אין פֿראַנקרײַך, האָט געהאַט פֿאַרלוירן גאָלדוואַסערס וויזע, אַזוי אַז ער איז אַוועקגעפֿאָרן מיט אַ גרויסער פֿאַרשפּעטיקונג און האָט געמוזט פֿאַרפֿעלן כּמעט אַלע רעפּעטיציעס. פֿון דעסטוועגן, איז זײַן זאָמבי אויפֿגעשטאַנען מיט הצלחה און האָט געוואָרפֿן אַ שרעק אויפֿן גאַנצן עולם.

גאָלדוואַסערס סאָלאָ־פֿאָרשטעלונג „פֿעטער אַרטור‟ האָט אויך צו טאָן מיטן חורבן: דרײַ לעבן־געבליבענע פֿון אוישוויץ רעדן זיך צונויף, ווי אָנצולערנען דעם פֿעטער אַרטור, וואָס האַלט, אַז ייִדן זײַנען געגאַנגען „ווי שאָף צו דער שחיטה‟. איינער פֿון זיי פֿאַרשטעלט זיך ווי אַן „עס־עס‟־אָפֿיציר און טעראָריזירט אים אין אַ האָטעל־צימער. גאָלדוואַסער שפּילט אַלע ראָלעס — מיט דער הילף פֿון אַן אַרטור־ליאַלקע און פֿאַרשיידענע רעקוויזיטן.

אַ גאַנץ אַנדער טעמאַטיק איז געקומען צום אויסדרוק אין דער דראַמאַטישער פֿאָרלייענונג בײַם „נײַעם ייִדישן רעפּערטואַר‟־טעאַטער: „גאָט פֿון נקמה‟ פֿון שלום אַש. געשריבן אין 1907, איז עס די ערשטע פּיעסע אויף דער וועלט, וואָס האָט געוויזן אויף דער בינע אַ לעסבישע ליבע — אין אַ ייִדישן באָרדעל! כאָטש דער גאַנצער אַנסאַמבל האָט געטויגט (אַפֿילו יענע אַקטיאָרן, וואָס רעדן ניט קיין ייִדיש), דאַרף שיין בייקער באַקומען אַ ספּעציעלע אָנערקענונג: זײַן שפּילן יעקל טשאַפֿטשאָוויטש (דעם אַלפֿאָנס, וואָס פֿאַרמאָגט דעם באָרדעל) איז געווען אי מוראדיק, אי טראַגיש־סימפּאַטיש: אַ זינדיקער מענטש, אָנגעפֿילט מיט שׂינאה צו זיך אַליין און צו דער גאַנצער וועלט, וואָס שטרעבט צו ערלעכקייט און צו בעל־הבתּישקייט — דורך זײַן טאָכטער. אָבער דער כּוח פֿון ליבע איז שטאַרקער פֿון זײַן אַמביציע.

דער ניו־יאָרקער עולם דאַרף האָפֿן און בעטן, אַז די פֿאָלקסבינע און דער „נײַער ייִדישער רעפּערטואַר‟־טעאַטער וועלן ביידע געפֿינען די מיטלען, כּדי צו שטעלן די דאָזיקע צוויי פּיעסעס אויף אַ לענגערער צײַט