געשיכטע

פּאָמפּייע־אויסשטעלונג אין מאָנטרעאָל

Pompeii Exhibit in Montreal

פֿון יואל מאַטוועיעוו

אינעם מאָנטרעאָלער „מוזיי פֿון פֿײַנער קונסט‟ קומט איצט פֿאָר אַן אויסערגעוויינטלעכע אויסשטעלונג וועגן דער אוראַלטער רוימישער שטאָט פּאָמפּיי.

בעת דער פּרעזענטאַציע אין טאָראָנטאָ, מיט אַ יאָר צוריק, האָט די אויסשטעלונג צוגעצויגן 273,000 באַזוכער; פֿאַר די תּושבֿים פֿון מאָנטרעאָל וועט זי בלײַבן אָפֿן ביזן 5טן סעפּטעמבער. די אויסשטעלונג איז אָרגאַניזירט געוואָרן מיט דער הילף פֿונעם „קיניגלעכן אָנטאַריאָ־מוזיי‟ אין טאָראָנטאָ, דעם אַרכעאָלאָגישן מוזיי פֿון נעאַפּאָל און די קולטור־אינסטאַנצן אין דער פּאָמפּייע־געגנט.

הרבֿ דוד־שלמה גאַנז, איינער פֿון די ערשטע ייִדיש־רעדנדיקע מחברים מיט אַן ערנסטער וויסנשאַפֿטלעכער בילדונג (געלעבט האָט ער אינעם 16טן יאָרהונדערט), דערציילט אין זײַן היסטאָריאָגראַפֿישן ספֿר „צמח דוד‟, אַז אַרום דעם יאָר ג׳תתמ״ג אָדער 82 לויט דער קריסטלעכער צײַט־רעכענונג איז אַרויסגעקומען פֿײַער פֿונעם גרויסן באַרג מיטן נאָמען „וויזוביוש‟ (וועזוּוויוס) לעבן נעאַפּאָל און האָט אומגעבראַכט די אַרומיקע שטעט; אַ סך מענטשן און בהמות זענען אומגעקומען: „אָדם ובהמה רבה‟.

גאַנז איז ניפֿטר געוואָרן אין 1613. פֿריִער, אינעם יאָר 1599, האָט דער אַרכיטעקט דאָמעניקאָ פֿאָנטאַנאַ אַנטדעקט אונטער דער ערד לעבן נעאַפּאָל, על־פּי צופֿאַל, אוראַלטע פּאָמפּייער קונסט־ווערק, וועלכע האָבן אים פֿאַרחידושט צוליב זייער אויסגעשפּראָכענעם סעקסועלן כאַראַקטער. בדרך־כּלל, אַחוץ דער דאָזיקער טשיקאַווער אַנטדעקונג און היסטאָרישע נאָטיצן, האָבן די אַרכעאָלאָגן ערשט אינעם 18טן יאָרהונדערט אָנגעהויבן אויסגראָבן די וווּנדערלעך גוט אָפּגעהיטע רויִנען. זינט דעמאָלט האָבן די פֿאָרשער געזאַמלט אין דער פּאָמפּייע־געגנט אַ ריזיקן אוצר עקספּאָנאַטן און ידיעות, וואָס דערמעגלעכן זיך פֿאָרצושטעלן דעם רוימישן לעבנס־שטייגער מיט אַלע פּיטשעווקעס.

דער ייִדישער חורבן ווערט אַסאָציִיִרט מיטן אַש פֿון די פֿאַרברענטע קרבנות. להיפּוך, איז פּאָמפּייע אָפּגעהיט געוואָרן דווקא צוליב דעם 30־פֿוסיקן אַש־שיכט, אונטער וועלכן עס זענען אָפּגעהיט געוואָרן פּרטימדיקע געשטאַלטן פֿון די אומגעקומענע, אַרײַנגערעכנט זייערע פּנימער און קליידער. די אַרכעאָלאָגן האָבן שוין פֿאַרוואַנדלט אין גיפּסענע און פּעך־פֿיגורן ס׳רובֿ פֿון בערך 2,000 אומגעקומענע פּאָמפּייער, אַרײַנגערעכנט אַזעלכע רירנדיקע בײַשפּילן, ווי מאַמעס מיט קליינע קינדער אָדער דערשראָקענע מתפּללים אויף די קני, ווי אויך שטוב־חיות און פֿאַרשיידענע אָביעקטן. פּאַראַדאָקסיש, איז אַ גאַנצע רוימישע שטאָט פֿאַרגליווערט געוואָרן ווי אַ קאַדער פֿון אַ פֿילם דווקא צוליב דעם וווּלקאַן־אויסבראָך.

פֿון דער ייִדישער פּערספּעקטיוו, איז די אויסשטעלונג גאָר באַלערנדיק. די חז״ל האָבן פֿאַרווערט צו באַזוכן די צירקן און טעאַטערס. הגם מע ווייסט, אַז אין יענער תּקופֿה זענען די רוימישע צירקן געווען צענטערס פֿון בלוטיקע פֿאַרמעסטן, שאַפֿן די עכטע כּלי־זיין פֿון גלאַדיאַטאָרס אַ באַזונדערס שטאַרקן רושם. דאָס קוקן, ווי אַזוי די פֿאַרשקלאַפֿטע מענטשן פֿאַרגיסן בלוט און ווערן דערהרגעט אויף צירק־אַרענעס איז געווען די באַליבטסטע רוימישע פֿאַרווײַל־אונטערנעמונג.

רבי שמעון בר יוחאָי האָט פֿאַרדאַמט די רוימער און געטענהט, אַז זיי האָבן אויפֿגעשטעלט שיינע מאַרק־פּלעצער פֿאַר די זונות, בתּי־מרחץ פֿאַר זייערע אייגענע תּאווות און בריקן, כּדי צו זאַמלען שטײַערן. אַ סך עקספּאָנאַטן אויף דער הײַנטיקער מאָנטרעאָלער אויסשטעלונג דערמעגלעכן זיך פֿאָרצושטעלן, וואָס דער באַרימטער תּנא האָט געמיינט. די עראָטישע סצענעס, מיט וועלכע די רוימער פֿלעגן באַצירן זייערע בעדער און שאַנד־הײַזער, קאָנען נאָך אַלץ פֿאַרחידושן מיט זייערע ווילדע פֿאַנטאַזיעס. אין דער שטאָט האָט געהערשט אַ ריזיקע אומגלײַכקייט צווישן די עשירים, אָרעמע־לײַט און די רעכטלאָזע שקלאַפֿן.

אויף אַ טשיקאַווער פּרײַז־טאַבעלע פֿון אַמאָליקע פּאָמפּייער שׂכירות און סחורות, אויסגעשטעלט אינעם מוזיי, ווערט דערקלערט, אַז צו פֿאַרברענגען מיט אַ זונה האָט געקאָסט בערך די זעלבע סומע, ווי פֿיר פֿלעשער ווײַן; אין פֿאַרגלײַך מיטן רווח פֿון די אָרטיקע מיליאָנערן און פּאָליטיקער איז עס אָבער געווען אַ נישטיקער שיבוש. אין דעם פֿאַל באַקומט זיך, אַז די פּרײַז־פּראָפּאָרצן האָבן זיך נישט געביטן צופֿיל במשך פֿון 2,000 יאָר.

אויף דער טאַבעלע ווערט אָבער נישט דערמאָנט, אַז די דערמאָנטע זונה, מאַריִאַ, איז געווען אַ ייִדיש מיידל. די היסטאָריקער זענען זיך משער, אַז איר קאַריערע האָט זי אָנגעהויבן ווי אַ שקלאַפֿין, אָבער במשך פֿון דער צײַט האָט זיך איר אײַנגעגעבן צו ווערן אַ מער חשובֿע קורטיזאַנקע. זנות האָט געבליט אין פּאָמפּייע אויף יעדן ווינקל, און פֿאַר די אָרעמע־לײַט האָט געדינט ווי אַ פּאָפּולערע פּרנסה.