אין אָנדענק

מאַקס טיקטין, דער טיף־געלערנטער ייִדישיסט

Max Ticktin, the Erudite Yiddishist

פֿון ישׂראל פֿעלדמאַן*

דעם 3טן יולי איז מאַקס טיקטין, אַן אינספּירירנדיקער לערער פֿון דער ייִדישער שפּראַך און קולטור, און פֿון ייִדישקייט בכּלל, ניפֿטר געװאָרן פֿון אַ מוח־אַטאַק אין עלטער פֿון 94 יאָר, אין זײַן שטוב אין װאַשינגטאָן.

טיקטין איז געבױרן געװאָרן דעם 30סטן יוני 1922 אין פֿילאַדעלפֿיע. ער האָט שטודירט אינעם „ייִדישן טעאָלאָגישן סעמינאַר‟ אין ניו־יאָרק אין די אָנהייב־1940ער יאָרן. צװישן זײַנע לערערס דאָרטן זײַנען געװען מרדכי קאַפּלאַן, דער גרינדער פֿון רעקאָנסטרוקציאָניזם, און אַבֿרהם יהושע העשל.

אין 1947 האָט מען אים געגעבן סמיכה, אָבער ער האָט קײנמאָל נישט געװאָלט דינען װי אַ רבֿ אין אַ שיל. אין ניו־יאָרק האָט ער אױך געפֿונען זײַן לעבנס־באַגלייטערין אסתּר, און זײ האָבן דאָרט חתונה געהאַט. נאָך דעם איז ער אַװעק קײן ארץ־ישׂראל, וווּ ער האָט געדינט אין מיליטער בעת דער אומאָפּהענגיקייט־מלחמה. אין ישׂראל איז ער געװאָרן אַ סטודענט אינעם העברעיִשן אוניװערסיטעט, וווּ ער האָט זיך געלערנט אין אַ סך קלאַסן מיט מאַרטין בובערן.

אין 1948 איז ער צוריקגעקומען קײן אַמעריקע, און צװישן 1948 און 1964 האָט ער געדינט ווי דער דירעקטאָר פֿון „הלל‟־צענטערס אין די וויסקאָנסינער און שיקאַגער אוניװערסיטעטן. ער האָט אויך געהאָלפֿן גרינדן דעם Upstairs Minyan בײַם שיקאַגער „הלל‟ — אײנער פֿון די ערשטע „חבֿורה‟־מנינים אין לאַנד. שפּעטער אין װאַשינגטאָן איז ער געװאָרן אַן אַקטיווער מיטגליד פֿון דער היגער עגאַליטאַרישער „חבֿורה‟ ביזן סוף פֿון זײַן לעבן.

אין די שפּעטע 1960ער און אָנהייב־1970ער יאָרן אין שיקאַגע איז טיקטין געװען אַ מיטגליד פֿון דער אָרגאַניזאַציע Clergy Concerned with Problem Pregnancies [גײַסטיקע פֿירער באַזאָרגט וועגן אַ שווערער שווענגערשאַפֿט], װאָס האָט געהאָלפֿן טראָגעדיקע פֿרױען וועלכע האָבן געװאָלט אַן אַבאָרט צו געפֿינען דאָקטױרים דאָס דורכצופֿירן. איין מאָל אין 1971 האָט די רעגירונג פֿונעם שטאַט מישיגען געפּרוּװט אים צו אַרעסטירן אין שײַכות מיט די דאָזיקע אַקטיװיטעטן, אָבער טיקטין איז אין יענער צײַט געווען אין ישׂראל, האָט מען אים נישט געקאָנט געפֿינען. ער איז געבליבן אױסער די גרענעצן פֿון מישיגען אַ פּאָר יאָר, ביז די אַבאָרט־פּראָצעדור איז געזעצלעך געװאָרן אין 1973.

אין די 1970ער יאָרן איז טיקטין געװאָרן אַ פֿירער פֿון „ברירה‟, אַ קאָנטראָװערסיעלע אָרגאַניזאַציע װאָס האָט געשטיצט אַ פֿאַרשטענדיש צװישן ישׂראל און די פּאַלעסטינער, און האָט זיך קעגנגעשטעלט די ייִדישע ייִשובֿים אויפֿן מערבֿ־ברעג. „מאַקס איז געװען טיף איבערגעגעבן אַ מין ישׂראל און אַ מין ציוניזם װאָס דאָמינירט נישט איבער אַן אַנדער פֿאָלק,‟ האָט דערקלערט אַרטור װאַסקאָו, אַ לאַנג־יאָריקער פֿרײַנד פֿון טיקטינען און איצט דירעקטאָר פֿונעם „שלום־צענטער‟ אין פֿילאַדעלפֿיע. װאַסקאָו האָט טאַקע לעצטנס אָנגעשריבן אַן אַרטיקל װעגן טיקטינען אינעם Forward:

אין 1972 האָט טיקטין זיך איבערגעצױגן קיין װאַשינגטאָן און אין 1978 איז ער געװאָרן אַ לערער פֿון דער ייִדישער שפּראַך און פֿון מאָדערנער ייִדישער און העברעיִשער ליטעראַטור בײַם „דזשאָרדש װאַשינגטאָן אוניװערסיטעט‟, ביז ער האָט זיך פּענסיאָנירט אין 2015 — אין עלטער פֿון 92 יאָר! כאָטש ער איז געווען 60 אָדער 70 יאָר עלטער פֿון די מערהײט פֿון זײַנע סטודענטן, איז ער געווען אײנער פֿון די באַליבטסטע לערערס אין אוניװערסיטעט. דניאל סװאַץ, דירעקטאָר פֿון ייִדישע לימודים אינעם אוניװערסיטעט, האָט געזאָגט אַז טיקטין „האָט זיך געפֿירט מיט מענטשן כּמעט אָן שום אָנשטעל. איך האַלט, אַז ער איז קײן מאָל נישט געווען קיין ‘פּראָפֿעסאָר טיקטין’. מע האָט אים גערופֿן פּשוט ‘מאַקס׳.‟

אין 1981 האָט מאַקס געגרינדעט אַ ייִדיש־לײענקרײַז אין װאַשינגטאָן, וואָס ער האָט געפֿירט מער װי 35 יאָר לאַנג, ביז אַ פּאָר װאָכן פֿאַר זײַן טױט. יעדן צװײטן זונטיק נאָכמיטאָג האָבן זיך פֿאַרזאַמלט 10־25 מענטשן (און אַ מאָל נאָך מער) פֿון װאַשינגטאָן, אירע פֿאָרשטעט, און אַפֿילו באַלטימאָר, כּדי צו לײענען, שטודירן, און דיסקוטירן אַ ייִדישע דערציילונג, ליד אָדער ראָמאַן.

מאַקס איז געװען אַ באַליבטער פֿירער פֿון דעם לײענקרײַז, אָבער ער האָט זיך שטאַרק געהאַלטן בײַ דעמאָקראַטישע פּרינציפּן, און געפֿירט דעם לײענקרײַז אין הסכּם דערמיט. ער האָט נישט געהאַלטן פֿון אַ לײענקרײַז, װוּ דער פֿירער אַלײן לײענט פֿאָר, און די אַנדערע אַנטײלנעמערס זיצן און הערן זיך צו, נאָר גיכער אַז יעדער אײנער זאָל האָבן די געלעגנהײט צו לײענען און אָנטײלצונעמען אין דער דיסקוסיע.

מאַקס אַלײן האָט געהאַט די ברײטסטע און טיפֿסטע מבֿינות מיט דער ייִדיש־ליטעראַטור און מיט טראַדיציאָנעלע ייִדישע מקורים, אי װעלטלעכע, אי רעליגיעזע — פֿון תּנך, תּלמוד, נײַע דענקערס, און אױך דענקערס און שרײַבערס פֿון מיטל־עלטער און נאָך פֿריִער. זיצנדיק אין אַ קלאַס מיט מאַקסן האָט מען געזען אַ בילד פֿון ייִדישער חכמה. און, לױט זײַנע שטאַרק דעמאָקראַטישע און עגאַליטאַרישע פּרינציפּן, האָט יעדע פֿראַגע און יעדע באַמערקונג געהאַט אַ װערט. מאַקס האָט געװאָלט, אַז אַלע זאָלן אַנטײלנעמען אינעם אַלגעמײנעם פּראָיעקט צו פֿאַרשטײן — און קריטיקירן — די װערק װאָס דער קלאַס לײענט.

מאַקס איז אױך געווען זײער אַקטיװ אין „ייִדיש פֿון גרױס װאַשינגטאָן‟, אַן אָרגאַניזאַציע פֿון היגע ייִדישיסטן און שטיצערס פֿון דער ייִדישער שפּראַך און קולטור. נישט געקוקט אױף דעם װאָס ער האָט אַלעמאָל געשטיצט די אָרגאַניזאַציע מיט זײַן צײַט און חכמה (און הומאָר), האָט ער יעדעס יאָר אָנגעפֿירט אונדזער שלום־עליכם יאָרצײַט־פּראָגראַם. נאָך דעם װי מיר האָבן פֿאָרגעשטעלט אַ פּיעסע אַדאַפּטירט פֿון אַ שלום־עליכם דערציילונג אָדער פֿאָרגעשטעלט עפּעס אַנדערשס װאָס האָט צו טאָן מיט דעם מײַסטערס װערק, האָט מאַקס עפּעס געזאָגט טיפֿס און שאַרפֿס, דורכדרינגענדיק אַן אַספּעקט פֿון דעם װערק — אין שײַכות מיט אַנדערע װערק פֿון שלום־עליכמען און פֿון אַנדערע ייִדישע שרײַבערס, פֿון דער ייִדישער געשיכטע, רעליגיע, סאָציאָלאָגיע, אאַז״װ. נאָך דעם האָט מאַקס פֿאָרגעלייענט שלום־עליכמס צװאה און גערעדט װעגן אירע עטישע פּרינציפּן. דעם פֿאַרגאַנגענעם מײַ האָט ער געהאָלפֿן פּראַװען שלום־עליכמס הונדערטסטן יאָרצײַט, מיט אַ רעפֿעראַט װעגן עטלעכע װיכטיקע פּונקטן אין דער צװאה.

מאַקס איז געװען ברײטהאַרציק מיט זײַן צײַט, װיסן און ענערגיע. אין װאַשינגטאָן, האָט מען געוווּסט, אַז װען ס’איז דאָ אַ פֿראַגע װאָס קײנער קאָן נישט ענטפֿערן — װעגן ייִדיש, העברעיִש, רעליגיע אָדער ליטעראַטור — האָט מען געקאָנט פֿרעגן בײַ מאַקסן און, אין די זעלטענע פֿאַלן װען ער אַלײן האָט נישט דעם ענטפֿער, האָט ער זיכער געוווּסט וווּ אים צו געפֿינען.

כּבֿוד זײַן אָנדענק.

---

*ישׂראל פֿעלדמאַן איז אַ מיטגליד פֿון דער „פֿאָרווערטס‟־פֿאַרוואַלטונג און דער פֿאָרזיצער פֿון זײַן געלטשאַפֿונג־קאָמיטעט