קונסט און קולטור

אַרטיסטן שטעלן זייער חסידישן עבֿר אויף דער בינע

Artists Bring Their Hasidic Past to the Stage

פֿון מאַשע פֿאָגעל

פֿאַרן אַרײַנגאַנג פֿון טעאַטער, אין צענטער מאַנהעטן, אַ הײסער נאַכט אין יולי, שטײט אַ קליינער עולם מענטשן. מע רײכערט אַ סיגאַרעט, מע שמועסט און מע באַקענט זיך אײנער מיטן צװײטן. װער עס האָט אַן אײַנלאַדונג גײט אַרײַן. אַנדערע װאַרטן. צום סוף װעט מען זײ אַלע אַרײַנלאָזן. דער קלײנער „אָנדער סײנט מאַרקס טעאַטער‟ איז געפּאַקט מיט מענטשן. אַלטע, יונגע, מײדלעך, בחורים, ייִדישיסטן, געװעזענע חסידים, אױך אַן אײן-אײנציקער חסיד מיט פּאות און הײמישע בגדים… ייִדיש־רעדנדיקע, ענגליש־רעדנדיקע…. כּלערלײ סאָרטן מענטשן זענען געקומען זען די ייִדישע שפּיל: „פֿרײַ מיט אַן אמת‟.

די פּראָדוצענטין און רעזשיסאָרין פֿון דער שפּיל, מילענאַ אַיאַש קאַרטאָװסקי, קומט אַרױף די ערשטע אױף דער סצענע. אין אַ שװאַרצן לאַנגן קלײדל, מיט אַ שנירל ברילאַנטן, הײבט זי אָן צו רעדן מיט גרױס עמאָציע און כאַריזמע. די קראַפֿטיקע פּראָדוצענטין איז אויך אַ ייִדישע זינגערין, שרײַבערין און אַנטראָפּלאָג, װעלכע װױנט אין פּאַריז, אָבער איז געקומען אױף אַ חודש קײן ניו־יאָרק, װוּ זי האָט געװױנט מיט עטלעכע יאָר צוריק, ספּעציעל כּדי דורכצופֿירן זײער אַן אָריגינעלן פּראָיעקט: אַ טעאַטער־„לאַבאָראַטאָריע‟, אַן עקספּערימענט מיט יונגע געװעזענע חסידים, װעמען זי האָט אױסגעלערנט די קלאַסישע מעטאָדן פֿון טעאַטער — פֿון סטאַניסלאַװסקי און פֿון גראָטאָווסקין.

אַצינד רעדט מילענאַ צום עולם. זי באַװאָרנט אונדז: דאָס איז נישט קײן טראַדיציאָנעלע פּיעסע, נאָר אַ „פּערפֿאָרמאַנס‟; דער רעזולטאַט פֿון אַכט טעג אַרבעט, װען די פֿינעף אַקטיאָרן האָבן צוזאַמען, אַזױ צו זאָגן, געװױנט, געאַרבעט, געפּרוּװט בעסער זיך צו באַקענען מיט זיך אַלײן.

„דאָס װעט זײַן סײַ אױף ייִדיש סײַ אױף ענגליש,‟ האָט מילענאַ דערקלערט. „װעגן שול און װעגן דער גאַס, װעגן די פֿראַגעס פֿון די קינדעריאָרן און װעגן דעם לײַדן פֿון דערװאַקסענע. װי אַזױ גײט מען אַריבער פֿון אײן װעלט צו אַ צװײטער? און װאָס טאָמער די צװײטע װעלט, די פֿרײַע, סעקולערע, דרױסנדיקע װעלט, איז נישט אַזױ שײן װי מ’האָט עס געחלומט?‟

אלעזר טווערסקי שטעלט פֿאָר דעם ערשטן קאַפּיטל. דער יונגערמאַן, אַ דאַרער, מיט שװאַרצע האָר און בלױע אױגן אײַנגערעמט מיט ברילן, שפּילט די ראָלע פֿון אַ ייִדישן, הײמישן סטאָליער. „2000 דאָלער פֿאַר אַ טיש? יאָ! נאָר קוקט אַהער: דאָס איז אַ טיש אַ ייִדישער. דער אַרבעטער װאָס האָט עס אױסגעבױט האָט עס נישט פּשוט אַזױ באַאַרבעט. װי װױל ער האָט געקלאַפּט מיטן האַמער, האָט ער נאָך אין דער זעלביקער צײַט אַ בלעטל גמרא געלערנט. מע קוקט און מען קלאַפּט, ביז מע צעקלאַפּט זיך אַ פֿינגער… און אָט האָט איר אַ טיש מיט ייִדישן בלוט… דאָס הײסט אַ ירושה פֿאַר די קינדער…‟

דער עולם, באַזונדערס די, װאָס פֿאַרשטײען ייִדיש, צעלאַכן זיך אויף אַ קול. אַפֿילו אַז מען כאַפּט נישט די װערטער, קען מען סתּם לאַכן פֿון די מאָדנע, קאָמישע זשעסטן און באַװעגונגען פֿון אלעזר טװערסקי, אַ פּראָפֿעסיאָנעלער אַקטיאָר. אַ מאָל, אין אַ געװעזענעם לעבן, איז ער געװען… אַ בדחן.

נאָכן קאָמישן סטאָליער קומט אַרױף אױף דער סצענע די שײנע מעליסאַ װײַס, אין דער ראָלע פֿון אַ יונגער פֿרױ, װאָס פּראָבירט געבן צו פֿאַרשטײן איר משפּחה, װער זי איז באמת, פֿאַרװאָס זי לעבט נישט אַזױ װי די עלטערן, און, באַזונדערס, פּרוּװט זי אַלײן צו פֿאַרשטײן װער זי איז… אָבער קריכן קריכט זי אױף די גלאַטע װענט. מעליסאַ איז אױך אַ פּראָפֿעסיאָנעלע אַקטריסע. זי און אלעזר האָט איר אפֿשר געזען אין „פֿעליקס און מײראַ‟, דער קאַנאַדער פֿילם װאָס האָט פֿאַראַיאָרן געהאַט אַ גרױסן סוקצעס.

דאַן הײבט זיך אָן אַ לעבעדיקער טאַנץ, עכט חבדיש. דאָס טאַנצט גאָלדי האָפֿמאַן, אַ געבוירענע בײַ אַ ליובאַװיטשער משפּחה פֿון קאַנאַדע, הײַנט אַן אַקטריסע אין קאַליפֿאָרניע. די פֿיר אַנדערע אַקטיאָרן זינגען לידער פֿון זײער חסידישן אָדער חבדסקער הינטערגרונט, און גאָלדי רעאַגירט דערױף מיט פֿײַער, מיט געלעכטער און מיט טרערן. מילענאַ קאַרטאָװסקי האָט געװאָלט אַז די אַקטיאָרן זאָלן זיך לערנען װי אױסצוניצן זײער גאַנצן קערפּער און אױך זײער קול, װאָס איז שװערער געװען פֿאַר די מײדלעך אײדער פֿאַר די מענער… זײ האָבן זיך געלערנט זינגען אַלע צוזאַמען, נישט סתּם פֿאַר זיך אַלײן, „אַזױ װי דער כאָר אין דעם קלאַסישן טעאַטער פֿון גריכישן רעפּערטואַר‟, האָט מילענאַ דערקלערט דעם „פֿאָרװערטס‟.

גאָלדי האָפֿמאַן איז דער עקספּערימענט שטאַרק געפֿעלן. עס האָט באַזונדערס אָנגעצונדן אין איר, שרײַבט זי אין אַ בליצבריוו, דעם װילן צו שפּילן אױף ייִדיש — אַ שפּראַך װאָס זי האָט שױן לאַנג נישט גענוצט. זי פּלאַנירט אָנצוהייבן אַ ייִדישע סעריע אױפֿן װעב אָדער אױף דער טעלעװיזיע.

נאָך גאָלדי קומט די אײדעלע, חנעוודיקע עטי, לױט איר סצענע־נאָמען. אַ יונגע פֿרױ מיט בלאָנדע האָר, איז זי נישט קײן פּראָפֿעסיאָנעלע אַקטריסע. זי איז אָבער אַן אַרטיסט, אַ מאָלער. „פֿון דעם פּראָיעקט האָב איך געהערט דורך מײַן גוטער חבֿרטע מעליסאַ װײַס,‟ דערצײלט זי. „װען איך האָב זיך באַקענט מיט מילענאַ, האָב איך גלײַך געװוּסט, אַז זי איז אַן אַמתער אַרטיסט. פֿון ערשטן אױגנבליק איז זי מיר זײער שטאַרק געפֿעלן‟. יעצט אױף דער סצענע, דערצײלט זי זײער אַ שײנע און קאָמישע מעשׂה װעגן די שאלות װאָס װײַבער האָבן אַ מאָל געהאַט פֿאַר איר הײליקן זײדן, אַ רבי, אַ צדיק…

סוף־כּל־סוף האָט מען דעם גרױסן פֿאַרגעניגן צו הערן דאָס געזאַנג. אלי ר. — דער אַמאָליקער חזן און איצטיקער אַדװאָקאַט זינגט מיט האַרץ און געפֿיל. מיט אים זינגט אױך אלעזר. בײדע האָבן אױסערגעװײנטלעכע שטימען. נישט נאָר מיט האַרץ, נאָר אױך אױס רעספּעקט, צעזינגט מען זיך אין טעאַטער־זאַל מיט די חסידישע ניגונים, די אַלטע ייִדישע תּפֿילות. דאָס איז זײער אַ ספּעציפֿישער מאָמענט. אלי איז טאַקע אַװעק פֿון דער פֿרומער װעלט און פֿון אירע גרענעצן, אָבער ער װיל עס פֿאָרט נישט פֿאַרגעסן.

„מיט צען יאָר צוריק — האָט ער געזאָגט דעם „פֿאָרװערטס‟, טרינקענדיק אַ װאַרעמע קאַװע — איז נישט געװען קײן געלעגנהײט אַז מע זאָל פֿאַרלאָזן די קהילה און גלײַכצײַטיק זיך האַלטן אין פֿאַרבינדונג מיט איר. איצט, אַ דאַנק מענטשן אַזױ װי ליפּע שמעלצער, מיטן אַזױ גערופֿענעם „נעאָ־חסידיזם‟, קענען יונגע מענטשן, װאָס װילן אַ ביסל פֿרײַער אָטעמען, שטאָלצירן מיט דער חסידישער קולטור. עס בױט זיך אַן אַלטערנאַטיװ צו דעם חסידישן לעבן.‟ װאָס שײך דער ייִדישער שפּראַך, איז זי „אַ שטאַרקער בונד‟, דערקלערט ער.

די שפּיל לאָזט זיך אױס. אַלע גײען אַרױס. עטלעכע מענטשן פֿונעם עולם ווילן געניסן נאָך אַ ביסל פֿון דער אַטמאָספֿערע פֿון דער נאַכט, און גײען מיט מיט די אַרטיסטן אין אַ נאָענטן רעסטאָראַנט. די מעשׂה איז אָבער נישט געענדיקט. אַלע קענען שפּירן, אַז עס איז דאָ אַ דאָרשט פֿאַר אַזאַ מין ייִדישער, הײמישער קונסט. און די אַלע אַרטיסטן זענען מסכּים: זײ װעלן זיך װידער טרעפֿן, און צוזאַמען שפּילן אין אַ נײַעם פּראָיעקט.