לאָמיר זיך לערנען ייִדיש בײַ טבֿיהן

Learning Yiddish From Tevye

Yehuda Blum

פֿון הערשל גלעזער

Published September 11, 2016, issue of September 30, 2016.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

הײַנט צו וואָס זיך פֿאַרנעמען דערמיט? ווי איר קערט וויסן דיסקוטירט מען שוין לאַנג דעם ענין צי שלום־עליכמס לשון האָט ער איבערגענומען פֿונעם פֿאָלק צי פֿאַרקערט, ער האָט גאָר דעם פֿאָלק (אינעם געשטאַלט פֿון די העלדן פֿון זײַנע ווערק) אַרײַנגעלייגט אין מויל זײַן אייגן לשון. צי ס׳איז באמת ס׳לשון פֿון פֿאָלק זענען מיר נישט גרייט צו פּסקענען, נאָר לערנען זיך בײַ אים ווי אַזוי זײַנע העלדן האָבן גערעדט איז אַַוודאי כּדאַי. דווקא אין אַזאַ דראַמאַטיש ווערק דאַכט זיך אונדז, אַז ער איז יאָ געטרײַ דעם גערעדטן לשון פֿון יענער צײַט, העכער 100 יאָר צוריק.

נאָך איידער ס׳הייבט זיך אָן דער ערשטער אַקט ממש, פֿון די אָנווײַזונגען פֿאַרן אַנסאַמבל, קען מען זיך עפּעס אָפּלערנען. די סצענע הייבט זיך אָן אין אַ דאָרפֿשטוב, אין אַ „גראָם חדר“. פֿון די צוויי ווערטער דערוויסן מיר זיך, 1. אַז פּונקט ווי בײַ באַשעוויסן, איז בײַ שלום־עליכמען איז „חדר“ טײַטש „צימער“; 2. ס׳איז „דאָס חדר“, נישט „דער“; 3. דאָס וואָרט וואָס אויף דײַטשיש איז עס geräumig, ד״ה „רחבֿותדיק, מיט אַ סך אָרט“, איז בײַ דעם שרײַבער נישט „גערוים“, נאָר „גראָם“. (אין זײַן באַקאַנטן משל — און אויף זײַן מצבֿה — שרײַבט אַזוי אויך אליעזר שטיינבאַרג:

„טרויעריק, קינדער, אויף דער וועלט דער ברייטער, גראָמער / ביטער. מיט אַ משל כאָטש זיך קוויקן לאָמיר“.

אַגבֿ, איז „געראַם“ אָדער „גראָם“ טייל פֿון דער סעריע ווערטער וואָס מע שרײַבט בדרך־כּלל מיט „וי“, נאָר וואָס מע רעדט גיכער אַרויס מיט „אַ“ אָדער „אָ“: צוים, קוים, שוים, זוימען „זריעה“, פֿאַרזוימען (מער באַקאַנט ווי „פֿאַרזאַמען“).

אין שײַכות נישט מיט לשון, נאָר מיט מינהגים דערוויסן מיר זיך, אַז נישט־געקוקט אויפֿן געבאָט, אַז מע טאָר נישט „מאַכן אַ געשניץ אָדער אַ שום געשטאַלט פֿון וואָס איז הימל אויבן, אָדער וואָס אויף דער ערד אונטן, אָדער אין וואַסער אונטער דער ערד“ (תּרגום יהואש), וואָס גאָר פֿרומע ייִדן טײַטשן אויס, אַז ס׳זענען פֿאַרווערט פֿאָטאָגראַפֿיעס אָדער פּאָרטרעטן, זענען בײַ טבֿיהן אין שטוב געהאָנגען פּאָרטרעטן „פֿון ר׳ משה מאָנטעפֿיאָרע, פֿון ד״ר הערצל און פֿון גראַף טאָלסטוי“.

אינעם קומעדיקן המשך וועלן מיר זיך שוין נעמען צום דיאַלאָג.