קונסט און קולטור

באָב דילאַנס ייִדישע נשמה

Bob Dylan's Yiddish Soul

פֿון מאַרק קאַפּלאַן

אַן אָפּשאַצונג לכּבֿוד זײַן געווינען דעם נאָבעל־פּריז פֿאַר ליטעראַטור, פֿאַרן יאָר 2016

דער פֿאַקט, אַז באָב דילאַן איז איינער פֿון פֿינף ייִדישע לאַורעאַטן פֿונעם „נאָבעל‟־פּריז פֿאַר ליטעראַטור במשך פֿון די פֿאַרגאַנגענע 15 יאָר, איז אין דער אמתן נישט אַזוי מערקווירדיק ווי דער פֿאַקט, אַז ער איז דער ערשטער אַמעריקאַנער צו געווינען דעם כּבֿוד זינט טאָני מאָריסאָן האָט באַקומען דעם ליטעראַטור־פּריז אין 1993.

אין 2008 האָט האָראַס ענגדאַל, דער דעמאָלטדיקער פּערמאַנענטער סעקרעטאַר פֿונעם „נאָבעל‟־זשורי, באַמערקט, אַז די אַמעריקאַנער ליטעראַטור איז „צו איזאָלירט און פּראָווינציעל‟ צו ווערן אַנערקענט פֿונעם זשורי. אָבער אויב דילאַנס געווינען דעם פּריז איבער די מער אָנגעזעענע אַמעריקאַנער שרײַבער ווי פֿיליפּ ראָט האָט געזאָלט דינען ווי „אַ פֿײַג‟ דער אַלטער גוואַרדיע אַמעריקאַנער פּאָסט־מאָדערנע שרײַבער, איז ענדגאַלס סטראַטעגיע פּראָסט־און־פּשוט דורכגעפֿאַלן, ווײַל באָב דילאַן איז פֿאַקטיש דער רעוואָלוציאָנערסטער אַרטיסט פֿון די לעצטע 50 יאָר, און זײַנע אינאָוואַציעס אינעם באַגריף פֿון אַ פּאָפּולער ליד האָבן נישט בלויז פֿאַרווישט די אונטערשיידן צווישן פּאָעזיע און געזאַנגלידער, נאָר אויך אָפּגעמעקט די גרענעצן צווישן דער הויכער קונסט און דער פּאָפּולערער קולטור.

ווי אַלע גרויסע קינסטלער, איז דילאַן תּמיד פֿאַרבליבן אַ דרויסנדיקע פֿיגור, און דערפֿאַר איז טאַקע זייער פּאַסיק וואָס ער איז געוואָרן דער איינציקער לידער־שאַפֿער (פֿון טעקסט און מוזיק) וואָס האָט אַמאָל באַקומען דעם „נאָבעל‟־פּריז — און מסתּמא אויך דער איינציקער וואָס וואָלט געקאָנט פֿאַרדינען אַזאַ כּבֿוד.

ס׳איז אמת, אַז מע קען געפֿינען אויסערגעוויינטלעכע פּאָעזיע אויך בײַ לענאַרד כּהן, דזשאָוני מיטשעל אָדער סטיוו ערל, אָבער אַלע דרײַ ניצן, אין תּוך, אַ ווערסיע פֿון ערנסטער פּאָפּולערער קונסט, וואָס דילאַן האָט אַליין געשאַפֿן: אַ צונויפֿוועב פֿון אַמעריקאַנער פֿאָלקסמוזיק, „בלוז‟, גאָספּעל־לידער און „קאַנטרי‟־מוזיק מיט מאָדערניסטישער פּאָעזיע. איידער דאָס ייִדישע ייִנגל פֿון מינעסאָטע האָט געקויפֿט זײַן ערשטער גיטאַר, איז אַזאַ קאָמבינאַציע נישט געהערט געוואָרן.

צו שאַפֿן זײַנע לידער האָט דילאַן געבאָרגט מוזיקאַלישע עלעמענטן פֿון אַנדערע עטנישע גרופּעס וואָס זענען אַ סך מער פֿאַרבונדן מיט דער טראַדיציאָנאַלער אַמעריקאַנער לאַנדשאַפֿט ווי די פּאָפּ־קולטור וואָס ער האָט געקענט, ווי אַ קינד פֿונעם צווייטן דור אין אַמעריקע. כּדי זיך אַליין צו פֿאַרוואַנדלען אין אַ מין טרובאַדור פֿון אַזאַ מוזיק האָט ער אָבער געדאַרפֿט צו ערשט מאַסקירן זײַן אייגענע אידענטיטעט. מסתּמא דערפֿאַר האָט ער פֿאַרביטן זײַן משפּחה־נאָמען „זימערמאַן‟ אויף „דילאַן‟, און האָט נישט לאַנג נאָך דעם אָנגעהויבן זײַן 40־יאָריקן וואַנדערוועג, אויסשפּילנדיק דורך זײַנע לידער אַ שלל מיט ראָלעס: דער פּאָליטישער דעמאָנסטראַנט, דער נאַרקאָטיק־פֿאַרשיכּורטער סוררעאַליסט, דער משפּחה־מענטש, דער מגיד, דער האַלב־חסידישער מיסטיקער, און אַפֿילו דער „נײַ־געבוירענער‟ קריסט. זײַן קונסט האָט אין גאַנצן געביטן די דעפֿיניציע פֿון געזאַנג, פּונקט אַזוי ווי זײַן שרײַבן האָט געביטן די דעפֿיניציע פֿון פּאָעזיע.

אין אַן אַרטיקל אינעם Forward אין 2009, האָט סעט ראָגאָוווי געשריבן עפּעס וואָס איז מיר אַליין שוין אײַנגעפֿאַלן. ער האָט פֿאַרגליכן דילאַן מיט אליקום צונזער (1863־1913), אַ געניאַלער ייִדישער פֿאָלקספּאָעט וואָס איז געווען איינער פֿון די ערשטער גראַממײַסטער אין דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור. אַזוי ווי דילאַן, האָט צונזער געהאַט אַ חוש פֿאַר לינגוויסטישער שאַפֿערישקייט און אַ ברען אויסצוניצן אַן עפֿנטלעכע פּלאַטפֿאָרמע כּדי אויסצודריקן פּריוואַטע טענות; בײַ צונזערן איז עס געווען זײַן פּראָטעסט קעגן דער ייִדישער מאה־דעה אין זײַן היימשטאָט, ווילנע. ס׳איז אָבער פֿאַראַן איין גרויסער אונטערשייד צווישן די צוויי פּאָעטן. אין פֿאַרגלײַך מיט דילאַן, איז צונזער פֿאַרבליבן טיף פֿאַרוואָרצלט אין דער ייִדישער קולטור.

אַ בעסערער פֿאַרגלײַך איז מסתּמא די ליטעראַרישע באַוועגונג וואָס האָט זיך אָנגעהויבן עטלעכע יאָר נאָך צונזערס פּטירה אויפֿן „איסט סײַד‟: די אינזיכיסטן — דער אינטראָספּעקטיווער אַוואַנגאַרד פֿון דער צווישן־מלחמהדיקער ייִדישער פּאָעזיע. ווי דילאַן, האָבן די פּאָעטן אַ. לעיעלעס (1889־1966) און יעקבֿ גלאַטשטיין (1896־1971) געפֿירט אַ ברענענדיקע ליבע מיט דער אַמעריקאַנער קולטור, אַרויסקוקנדיק פֿונעם „בעטאָנענעם דזשאָנגל‟ אין דרום־מאַנהעטן, דורכן שלייער פֿון דער ייִדישער שפּראַך, וואָס זיי האָבן איבערגעמאַכט אינעם גײַסט פֿון קלאַסישע פּאָעטישע פֿערזן, שטאָטישע קושמאַרן און אַ שלל פֿון נישט־ייִדישע קולטורעלע און ליטעראַרישע רמזים.

אַזוי ווי די פּאָעזיע פֿון די אינזיכיסטן האָבן באָב דילאַנס בעסטע ווערק געאָטעמט מיטן גײַסט פֿון דער שטאָט ניו־יאָרק און פּאָעטישער עקספּערימענטאַציע, כאָטש ער האָט געשעפּט זײַן אינספּיראַציע פֿון ראָבערט דזשאָנסאָן און דזשיימס דין, בעת די אינזיכיסטן זענען, ווי צונזער, געבליבן פֿעסט אײַנגעאַנקערט אין דער ייִדישער טראַדיציע.

נאָך דער קאַטאַסטראָפֿע וואָס איז באַפֿאַלן דאָס ייִדישע פֿאָלק, האָט זיך דער טאָן פֿון די אינזיכיסטישע פּאָעטן דראַמאַטיש געענדערט. אַנטשטאָט צו דינען ווי געצן־צעשמעטערער זענען זיי געוואָרן די הספּד־זאָגער. אַן ענלעכע ענדערונג זעט מען בײַ דילאַנס ווערק. נאָך אַ מאָטאָציקל־אַקצידענט אין 1966, האָט ער תּיכּף אויפֿגעהערט צו גאַסטראָלירן, עקספּערימענטירן מיט נאַרקאָטיק און דינען ווי אַ ראָק־און־ראָל שטערן, און זיך אין גאַנצן צוריקגעצויגן צו אַ שטילן משפּחה־לעבן, פּריוואַטער התבודדות און אַ צאַרטערן צוגאַנג צו זײַנע לידער.

דילאַנס פּערזענלעכע טראַנספֿאָרמאַציע איז אפֿשר געווען אַ רעזולטאַט פֿונעם אײַנזעעניש, אַז די אַמעריקאַנער קולטור, וואָס איז אַמאָל באַשטאַנען פֿון עכטע פֿאָלקסלידער געשאַפֿן פֿון די מאַסן, איז שוין פֿאַרשוווּנדן געוואָרן אונטער דער השפּעה פֿונעם מאָדערנעם שטאָטישן און פֿאָרשטאָטישן (suburban) לעבן־שטייגער, און נאָך מער — אונטערן אײַנפֿלוס פֿון דער אומעטומיקער פּאָפּ־קולטור, וואָס דילאַן האָט יאָרן לאַנג סײַ באַקעמפֿט, סײַ אַליין רעפּרעזענטירט.

ווען דילאַן האָט זיך אומגעקערט צו דער מוזיק־סצענע אין 1997, איז די פֿאָלקסמוזיק פֿון זײַן דמיון שוין געווען פּונקט אַזאַ זעלטנקייט אין אַמעריקע ווי דאָס גערעדטע ייִדיש־לשון. אַזוי ווי די אינזיכיסטן, האָט די געשיכטע געצוווּנגען דילאַן צו פֿאַרלאָזן זײַן שליחות ווי אַ גרויסער אינאָוואַטאָר, און אַנטשטאָט דעם — צו דינען ווי אַן אַפּוטרופּס פֿון דער וווּנדערלעכער מוזיקאַלישער שיטה וואָס ער האָט געהאָלפֿן אַנטוויקלען.