קונסט און קולטור

צי האָט די ייִדישע מוזיק אַ הויפּטשטריך?

Jewish Music - What Is Its Main Feature?

פֿון דניאל גלאַי

מיט יאָרן צוריק, ווען אַ געוויסע פּערזאָן האָט זיך דערוווּסט, אַז כ׳פֿאַרנעם זיך מיט ייִדישע לידער, איז זײַן ערשטע, ספּאָנטאַנע רעאַקציע געווען: „אוי, ווי טרויעריק זענען ייִדישע לידער! כ׳האָב זיי פֿײַנט.‟

אָפֿט מאָל וועט אַזאַ פּערזאָן אויך חזנישע מוזיק ניט ליב האָבן. יעדן פֿאַלס, כ׳בין געבליבן געפּלעפֿט. וואָס קאָן מען ענטפֿערן אויף אַזאַ רעאַקציע? אויב כ׳וועל שוין עפּעס אויפֿקלערן, וועט עס דען ענדערן די מיינונג פֿון מײַן מיטשמועסער?…און אפֿשר איז די פּערזאָן טאַקע טיילווײַז גערעכט, אַז די צאָל טרויעריקע, פּאַמעלעכע לידער אויף ייִדיש זענען סטאַטיסטיש מער פֿאַרטראָטן אין אָט דעם ספּעציפֿישן רעפּערטואַר? ייִדן האָבן דאָך ניט ווייניק געליטן פון כּל־מיני גזירות, רדיפֿות און אונטערדריקונג. איז עס ניט נאַטירלעך אַז נאָסטאַלגישע אָדער טרויעריקע ייִדישע לידער הערט מען אָפֿטער? אַגבֿ, די וועלכע זענען מבֿטל מיט איין זאַץ די ייִדישע מוזיק זענען כּמעט שטענדיק די זעלבע פּאַרשוינען וועלכע טרייסלען זיך אָפּ אין אַלגעמיין פֿון ייִדיש ווי אַ „גלות‟־שפּראַך.

פֿון דער צווייטער זײַט זענען מיר דאָך אַלע באַוווּסטזיניק פֿונעם ייִדישן אָפּטימיזם און אומאויסשעפּלעכן הומאָר. טאָ ווי קאָן זײַן? איז עס ניט סתּירותדיק? בלײַבן אָן קיין ענטפֿער איז ניט מײַן טבֿע, האָב איך באַשלאָסן פֿון איצט אָן, בײַם הערן אַזאַ נעגאַטיוון אויסדרוק כּלפּי דער ייִדישער מוזיק און אירע קרעכצן, זאָל מײַן ענטפֿער זײַן: דער טרויער און ווייטאָג אין דער מוזיק דריקט אויס די ענגע פֿאַרבונדנקייט צו נאָענטע מענטשן, ערטער און איבערלעבונגען. די דאָזיקע פֿאַרבונדנקייט איז אַן אויסדרוק פֿון אַן אײַנגעוואָרצלטער ליבשאַפֿט און פּאָזיטיווע געפֿילן. ס’טוט וויי ווען ס׳געשעט עפּעס עמעצן וואָס איז דיר טײַער. אַזאַ ענטפֿער מילדערט אַ קאַפּיטשקע די פֿײַנטלעכע באַציִונג פֿון די וועלכע באַקלאָגן זיך וועגן דעם יחיד־במינודיקן ייִדישן קלאַנג. ס׳הייסט נאָך ניט, אַז די פּערזאָן וועט אָנהייבן הערן דאָס געזאַנג פֿון שׂרה גאָרבי אָדער סידאָר בעלאַרסקי אַ גאַנצן מעת־לעת, נאָר אפֿשר וועט ער ניט אַזוי גיך מבֿטל זײַן די מוזיק, און זיך מער אַרײַנטראַכטן אין איר באַדײַט.

מער קאָמפּליצירט און ווייניקער עמאָציאָנעל איז די לאַגע צווישן מוזיקאָלאָגן. עס זענען פֿאַראַן פּראָמינענטע געלערנטע וועלכע טענהן, אַז ס’איז ניטאָ אַזאַ באַשעפֿעניש וואָס מ׳קאָן אָנרופֿן „ייִדישע מוזיק‟. עס זענען יאָ פֿאַראַן, לויט זייער מיינונג, קאָמפּאָנענטן אין אָט דער מוזיק וועלכע זענען גאָר כאַראַקטעריסטיש אָבער אַזעלכע געפֿינט מען אויך, למשל, אין אָריענטאַלער, אַראַבישער, און ציגײַנער מוזיק. מ’דאַרף נאָר באַטאָנען אַז אָט די פֿאָרשערס פֿאַרנעמען זיך דווקא מיט ייִדישער מוזיק, נאָר האָבן זייער אייגענעם קוקווינקל, און זייערע פֿאָרשונגען פֿאַר זיך אַליין קאָנען האָבן אַ הויכע ווערט. אפֿשר זענען די מוזיקאָלאָגן פֿון דעם שניט ניט קיין מערהײט, נאָר מ׳דאַרף זיך מיט זיי רעכענען ווען מ׳גייט באַהאַנלדען אָט די טעמע.

ייִדישע געזאַנג־לידער זענען נאָר אַ טייל פֿון דעם גאָר ברייטן קאָרפּוס, וועלכער נעמט אַרײַן אין זיך די וועלט פֿון חזנות, חסידישע ניגונים, כּליזמר, קינדער־לידער, ווי אויך ראַפֿינירטע קלאַסישע קאָנצערט-מוזיק. אויך די לעצטע שעפּט איר אינספּיראַציע פֿון די זעלבע קוואַלן און רײַכע מקורים פֿון טעמי המקרא (רעליגיעזער מוזיק) און פֿאָלקלאָר.

קומען מיר איצט צו אונדזער הויפּט־ענין: וועלכער איז דער סאַמע בולטסטער שטריך פֿון דער ייִדישער מוזיק? אפֿשר איז אַזוינס ניט פֿאַראַן און מ׳דאַרף נאָר רעדן וועגן אירע פֿאַרשיידענע אַטריבוטן? למשל, אַ גאָר פֿרײַער צײַט־באַנעם (אָפֿט פֿאַרפּּאַרמעלעכן אָדער פֿאַרשנעלערן די מעלאָדיע), אָדער די אייגנאַרטיקע שטײגערס וועלכע מ׳געפֿינט אין די מעלאָדיעס וואָס מע זינגט אין אַ בית־כּנסת, אָדער דעם אינטערוואַל פֿון דער פֿאַרגרעסערטער סעקונדע… לויט מײַן באַשיידענער מיינונג, האַלט איך — נאָכן דורכפֿירן אַ לאַנגיעריקע פֿאָרשונג — אַז ס׳איז יאָ פֿאַראַן אַ הויפּטשטריך, וואָס אָן אים קאָן קיין ייִדישע שאַפֿונג ניט באַצייכנט ווערן אַזוי. און ס’איז קיין וווּנדער ניט, וואָס אָט דער שטריך איז אַ טיף פֿאַרבאָרגענער: די כּוונה, אַז דער קלימאַקס פֿון דער מוזיקאַלישער מעלאָדיע געפֿינט זיך תּמיד אין אַ נידעריקן טאָן, און ניט אין סאַמע העכסטן ווי ס’געשעט מערסטנס אין דער אייראָפּעישער מערבֿ־מוזיק. אפֿשר קלינגט עס ענלעך צו מײַנע געדאַנקען וועגן דער ייִדישער שפּראַך-אינטאָנאַציע און דאָס איז נאַטירלעך און לאָגיש ווײַל די שפּראַך און מוזיק פֿון אַ פֿאָלק זענען שטאַרק געקניפּט־און־געבונדן. איין משל וועט זײַן גענוג:

פֿון מרדכי געבירטיגס ליד „הוליעט, הוליעט, קינדערלעך‟

שפּילט אײַך ליבע קינדערלעך —
דער פֿרילינג שוין באַגינט!
אוי ווי בין איך, קינדערלעך,
מקנא אײַך אַצינד.

מ׳דאַרף ניט קענען נאָטן און מ׳דאַרף ניט זײַן קיין אויסגעשולטער מוזיקאָלאָג. יעדער וואָס וועט פֿאַר זיך זינגען דאָס ליד קאָן דערקענען אַוווּ דער טראָּפּ פֿאַלט אויס. כּדי צו פֿאַרלײַכטערן דעם לייענער, האָב איך אָנגעוויזן מיט געדיכטע אותיות אין וועלכע ווערטער געשעט עס. און דאָס איז גילטיק סײַ פֿאַר אַ רעציטאַטאָר סײַ פֿאַר אַ זינגער. לאָמיר פֿאַרפּינקטלעכן: אין דער ייִדישער מוזיק מוז דער הויכפּונקט ניט זײַן תּמיד אין סאַמע נידעריקסטן טאָן, אָבער ער קען קיין מאָל ניט זײַן אין סאַמע העכסטן טאָן. אַזוי דריקט זיך אויס די ייִדישע איידלקייט און אַנדערשקייט אין פֿאַרגלײַך מיט דער מוזיקאַלישער עסטעטיק פֿון די אַרומיקע, שכנותדיקע פֿעלקער מיט וועלכע ייִדן האָבן געוווינט.

וואָס שייך די „גוייִשע‟ קלאַנגען און שאַפֿונגען: ווער עס וויל זיך פֿאַרטיפֿן אין דער טעמע וואָלט געדאַרפֿט דורכפֿירן אַ פֿאַרגלײַך־שטודיע מיט דער מוזיק פֿון אַנדערע פֿעלקער און מיטצײַטלערס, נאָר דאָס וועלן מיר שוין איבערלאָזן פאר די אויסגעשולטע פֿאַכמענטשן.

פֿאַר וואָס איז דאָס אייגנטלעך אַזוי וויכטיק? ס׳הייסט, סײַ פֿאַר זינגערס און סײַ פֿאַרן ברייטן עולם? ווײַל דאָס דערמעגלעכט אונדז אַרײַנצודרינגען טיפֿער אין די סודות — כ׳וואָלט געוואַגט צו זאָגן — פֿון דער ייִדישער נאַטור, וואָס די קלאַנגען דריקן אויס אַזוי דײַטלעך.

אַ צײַט צוריק בין איך בײַגעוויין אַ פּרעכטיקן ייִדישן קאָנצערט. סײַ דאָס געזאַנג סײַ די אינסטרומענטאַלע מוזיק איז געווען פּרעכטיק, אויפֿן סאַמע העכסטן ווירטואָזישן ניוואָ. דער עולם האָט באַדאַנקט די קינסטלערס מיט רוישיקע אַפּלאָדיסמענטן. כ׳האַלט זיך ניט פֿאַר קיין גרויסער פֿײַנשמעקער, אָבער עפּעס האָט מיך פֿאָרט ניט געלאָזט רוען. די מוזיק איז כּמעט די גאַנצע צײַט געשפּילט געוואָרן אויפֿן איין־און־זעלביקן הויכן וואָליום. אפֿשר זענען דערפֿאַר פֿאַראַנטוואָרטלעך די מיקראָפֿאָנען־ און הילכערס־אַפּאַראַטור, אָבער דער פֿאַקט איז, אַז דער רעזולטאַט האָט זיך היפּשלעך דערווײַטערט פֿון ווי אַזוי ייִדישע מוזיק דאַרף קלינגען. גלייב איך, אַז אַ ביסעלע מער סענסיטיווקייט לגבי דעם טאָן אַוווּ ס’געפֿינט זיך דער הויכפּונקט אין ייִדישער מוזיק, וועט פֿאַרלײַכטערן און פֿאַרשענערן די מוזיק אי פֿאַר דעם פּובליקום אי פֿאַר די באַגאַבטע מוזיקאַנטן און זינגערס. הלוואַי!