איך מוז יאָ פֿאָרן קיין אוישוויץ

I Do Need to Go to Auschwitz

די „חבֿרה לומדי־משניות שיל‟ הײַנט אין אָשפּיצין
Ruth Ellen Gruber
די „חבֿרה לומדי־משניות שיל‟ הײַנט אין אָשפּיצין

פֿון בני מער

Published November 09, 2016, issue of November 23, 2016.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

מײַן בידנער פּויליש האָט מיר געסטײַעט צו קאָמוניקירן מיטן שאָפֿער, וואָס האָט, אַן ערך צוויי שעה שפּעטער, אויסגערופֿן: „מוזייום אוישוויץ!‟ איך בין אַראָפּ אין אַן אָרט וואָס איז מיר פֿרעמד. מיט דער הילף פֿון די שילדן (און פֿון עטלעכע מענטשן) האָב איך געפֿונען דעם אַרײַנגאַנג, און כ׳בין טאַקע אַרײַן אין לאַגער אָן קיין שום פֿאָן אָדער מעגאַפֿאָן. אַליין, אינעם רעגן, בין איך געגאַנגען פֿון איין געבײַדע אין דער צווייטער, און קיינער האָט מיך נישט געאײַלט אָדער געשטערט. אַזוי האָב איך געקאָנט פֿאָרשן די פֿאַרשיידענע אויסשטעלונגען, און אַפֿילו געהאַט גענוג צײַט צו באַזוכן דעם אַרכיוו. דאָרט האָב איך געהערט אַז קיין שום דאָקומענט פֿונעם אומקום פֿון מײַן זיידן עקזיסטירט נישט, ווי דאָס רובֿ דאָקומענטן פֿון יאָר 1942, וואָס זײַנען ליקווידירט געוואָרן.

דערנאָך בין איך אַרויס פֿונעם לאַגער (ניין, פֿון דעם מוזיי), און בכּיוון געגאַנגען צו פֿוס איין קילאָמעטער אָדער צוויי צו דער שכנותדיקער שטאָט, אָשווייענטשים. אַזוי האָב איך געהאָפֿט אַרײַנצושטעלן אוישוויץ אין אַ קאָנטעקסט; נישט באַהאַנדלט דעם לאַגער ווי אַן „אַנדערע פּלאַנעטע‟, ווי ס׳האָט עס גערופֿן ק. צטניק (קאַצעטניק), דער העברעיִשער־ייִדישער שרײַבער, אין זײַן גבֿית־עדות אינעם אייכמאַן־פּראָצעס. אדרבה: להיפּוך פֿון זײַן באַרימטן באַגריף האָב איך געוואָלט זען אוישוויץ ווי אַ גרוילנדיקער פֿענאָמען, וואָס האָט פּאַסירט אין רעאַליטעט, דאָס הייסט אין געוויסע געשיכטע און געאָגראַפֿיע. כ’האָב געוואָלט מעסטן מיט מײַנע אייגענע פֿיס די ווײַטקייט צווישן אוישוויץ און אָשוויינעטשים, צווישן אַ טויט־לאַגער און אַ שטאָט, וואָס איז אויך דעמאָלט אָנגעגאַנגען מיטן טאָג־טעגלעכן לעבן, מישטיינס געזאָגט.

דורך אַ בריק אויפֿן סאָלע־טײַך בין איך אַרײַן אין אָשווענטשים, וואָס איז אַ פּראָווינציעלע שטאָט, אַ ביסל אַ פֿאַרקוילטע און אָפּגעלאָזטע, און פֿון דעסט וועגן, אַ לעבעדיקע. איך האָב באַזוכט דעם רינעק, די אַלטשטאָט, און דערנאָך געגאַנגען צו דער חבֿרה־לומדי־משניות שול. פֿאַר דער קריג איז דאָך אָשווענטשים געווען אַן עיר ואם, און אין די דרײַסיקער יאָרן זײַנען מער ווי אַ האַלב פֿון אירע אײַנוויינערס (אַרום 5,500) געווען ייִדן. זי האָט אַפֿילו געקראָגן אַ ייִדישן נאָמען: אָשפּיצין, וואָס קלינגט ווי די אושפּיזין (געסט) וואָס מע „פֿאַרבעט‟ אין דער סוכּה. איצט בין איך געווען איר אושפּיז, וואָס חידושט זיך פֿון איר גרויסער, רעמאָנטירטער שול.

ווי אַ סך רענאָווירטע שולן אין פּוילן, דינט עס הײַנט אויך ווי אַ ייִדישער מוזיי, וואָס איז, דער עיקר, געוואָנדן צו דער פּוילישער באַפֿעלקערונג, וואָס אינטערעסירט זיך מיט איר עבֿר, דאָס הייסט — דעם ייִדישן קאַפּיטל פֿון דער פּוילישער געשיכטע. דערפֿאַר זײַנען אַלע באַזוכערס, אַ חוץ מיר, געווען נישט־ייִדישע פּאָליאַקן פֿון פֿאַרשיידענע עלטערס: פֿון באָבעס ביז קליינע קינדערלעך. אין דעם מוזיי קאָן מען זען אָריגינעלע ייִדישע עקספּאָנאַטן, און אויך אַ היסטאָרישע אויסשטעלונג וועגן דער אָשפּיצינער קהילה. מיך האָבן בפֿרט גערירט די ווידעאָס פֿון די לעבן־געבליבענע, וואָס האָבן דערציילט אויף ייִדיש, פּויליש, ענגליש און עבֿרית זייערע זכרונות פֿון אַ בשותּפֿתדיקן לעבן פֿאַר דער קריג. אַגבֿ, אָט דער מוזיי אָרגאַניזירט יעדעס יאָר אַ פֿעסטיוואַל, און אין יאָר 2015 האָט, צווישן אַנדערע, אויך אָנטיילגענומען דער זינגער מתּתיהו.

צום סוף, ווען דער רעגן האָט זיך אָפּגעשטעלט, בין איך געגאַנגען צו דער סטאַציע און גענומען אַן אויטאָבוס צוריק קיין קראָקע.

יעדער באַזוך אין אוישוויץ איז מיר טײַער, אָבער מײַן דריטער באַזוך בלײַבט בײַ מיר נאָך אַלץ פֿאַר די אויגן. די רײַזע איז נישט געווען אַזוי לײַכט, אָבער כּדאי געווען די מי. קיין אוישוויץ קאָן מען נישט פֿאָרן מיט אַ ראַקעטע, גלײַך צום ציל. דאָרטן דאַרף מען עולה־רגל זײַן, מיט טראָפּנס פֿון שווייס, רעגן און טרערן.