דער וויכּוח איבער העברעיִזמען

On the Debate Over Hebrew-Derived Words

Yehuda Blum

פֿון הערשל גלעזער

Published December 08, 2016, issue of December 28, 2016.

אינעם אַרטיקל, האָבן מיר אָנגעוויזן דערויף אַז, מיט די ווערטער פֿונעם שרײַבער זכריה שוסטער, איז זייער מעגלעך, אַז „דער ייִדישלעכער נוסח קען פֿאַרפֿירן“. פֿאַרשטייט זיך, אַז אויף מאַמע־לשון בכּלל און אינעם ייִדישלעכן נוסח בפֿרט שפּילט דער לשון־קודשדיקער קאָמפּאָנענט אַ גרויסע ראָלע. פֿרעגט זיך, צי שפּילט ער אַ „צו גרויסע‟ ראָלע?

שוין עטלעכע דורות וואָס ייִדישע שרײַבערס און פֿילאָלאָגן זענען זיך מתווכּח וועגן דעם לשון־קודשדיקן קאָמפּאָנענט, צי ער איז צו שטאַרק פֿאַרטראָטן אויף ייִדיש. מיט יאָרן צוריק האָט מען, אָבער, נאָך נישט געהאַט די השׂגה, אַז ייִדיש באַשטייט פֿון קאָמפּאָנענטן, האָט מען גערעדט וועגן „העברעיִזמען“ צי גאָר „העברעיִשע ווערטער“. אָט האָבן יהואש און חיים ספּיוואַק, אין זייער „ייִדיש ווערטערבוך“ פֿון 1911, אַרײַנגענומען „אַלע העברעיִשע און כאַלדעיִשע ווערטער“, בשעת נ. פּערפֿערקאָוויטש האָט זײַן ווערטערביכל פֿון 1929 אָנגערופֿן „העברעיִזמען אין ייִדיש“. טאַקע דער טיטל פֿונעם איצטיקן אַרטיקל נעמט זיך פֿון איינעם אינעם פֿאַרמלחמהדיקן ייִוואָ־זשורנאַל „ייִדיש פֿאַר אַלע“.

בײַם הײַנטיקן טאָג פֿאַרשטייען מיר דעם ענין אַנדערש: יצחק ניבאָרסקיס ווערטערביכל (1997 און 2012) הייסט דאָך „ווערטערבוך פֿון לשון־קודש־שטאַמיקע ווערטער אין ייִדיש“. ווייסן מיר שוין, אַז די ווערטער שטאַמען פֿון לשון־קודש, אָבער זענען הונדערט פּראָצענט ייִדיש.

איז הײַנט שוין נאַרישעוואַטע די אָפֿט געהערטע קאָנסטאַטירונג, אַז ייִדיש איז 70% „דײַטשע“ ווערטער, 20% „העברעיִשע“, 10% „סלאַווישע“. קודם־כּל, זענען די אַלע ווערטער, ווי געזאָגט, ייִדישע. שנית, ווענדט זיך דער פּראָצענט אינעם טעקסט און אינעם קאָנטעקסט.

אַז דער ליבאַוויטשער רבי פֿלעג זאָגן תּורה פֿלעג ער אַרײַנפֿלעכטן אַזוי פֿיל לשון־קודש־ווערטער, אַז דעם שרײַבער פֿון די שורות איז געווען זייער־זייער שווער צו פֿאַרשטיין. והשלישית, נישט אַלע מאָל קען מען אַ וואָרט צושרײַבן צון אַ געוויסן קאָמפּאָנענט. דאָ האָב איך ליב זיך צו פֿאַררופֿן אויפֿן וואָרט „אונטערגנבֿענען זיך“, וואָס ס׳איז אין תּוך אַרײַן אַ דרײַ־קאָמפּאָנענטיק וואָרט: דער שורש „גנבֿ‟ איז פֿון לשון־קודש; דער פּרעפֿיקס און סופֿיקס זענען פֿון דײַטש, נאָר דער טײַטש איז אין דער אמתן אַ סלאַווישער, ווײַל זײַן יסוד איז דאָס פּוילישע podkradać się. אָבער נישט דאָס זענען מיר אויסן.

די טענה, אַז איבעריקע „העברעיִזמען“ פּאַסן זיך נישט אַרײַן אין אַ ייִדישן טעקסט האָט יודל מאַרק נאָך געפּרוּווט אָפּפֿרעגן העט אין 1941, אין אַן אַרטיקל אין „ייִדישע שפּראַך“ א״ט „לאָמיר אויפֿהיטן די עשירות פֿון דעם תּלמיד־חכמס שפּראַך!“ ער שרײַבט:

די שפּראַך פֿון אונדזערע אינטעליגענטע לייענערס איז גוואַלדיק אָרעם… די שפּראַך פֿון דער פּרעסע איז אויסגעליידיקט געוואָרן פֿון קערנדיקע אויסדרוקן… פֿאַר ווערטער וואָס שטאַמען אָפּ פֿון העברעיִש ציטערט מען אימת מוות… דאָס שטענדיקע ציטערן, טאָמער וועט מען געשטרויכלט ווערן מיט אַ וואָרט וואָס ניט אַלע וועלן עס פֿאַרשטיין, האָט אָנגעמאַכט אַ חורבן אין דער שפּראַך פֿון די שרײַבערס.

אַוודאי איז ייִדיש די שפּראַך פֿון דער פֿאָלקסמאַסע. אָבער … דער לערנער אין בית־מדרש האָט אויך גערעדט ייִדיש.

קען מען ענטפֿערן, אַז איבער גוואַלד לאָזט זיך ניט אָנבינדן ייִדיש ווערטער, וואָס זיי זײַנען גאָר העברעיִשע. איז אָבער די „צרה‟, אַז דאָס גערעדטע ייִדיש איז פֿאַקטיש רײַכער מיט העברעיִזמען ווי עס דוכט זיך אויס.

דאָ פֿאַררופֿט ער זיך אויף שיִע־מרדכי ליפֿשיץ, דעם פּראָטאָ־ייִדישיסט אינעם 19טן י״ה, וואָס ער האָט אַרויסגעגעבן אַ רוסיש־ייִדיש ווערטערבוך (1869) און אַ ייִדיש־רוסישס (1876). ליפֿשיץ האָט נישט געהאַלטן פֿון די וואָס ווילן פֿון לשון־קודש מאַכן אַ גערעדט לשון — ער האָט פֿון זיי גאָר אָפּגעלאַכט — אָבער לשון־קודש־שטאַמיקע ווערטער אין ייִדיש זענען בײַ אים געווען כּשר־וישר. ער האָט זיך אָפּגעגעבן מיטן פֿאַרשרײַבן ס׳גערעדטע לשון פֿון זײַן היימשטאָט, באַרדיטשעוו. ווײַזט מאַרק אָן, אַז אינעם ייִדיש־רוסישן ווערטערבוך געפֿינט מען, חוץ די טאָג־טעגלעכע לשון־קודש־ווערטער, אויך איבער הונדערט פֿון די נישט־טאָג־טעגלעכע, אַ שטייגער: „אַלכסון“ (דיאַמעטער), „בפֿרהסיא“ (צווישן מענטשן, פֿאַר אַן עולם), „הזמנה“ (אַרויסרוף), „זוגות“ (גראָדע צאָלן), „מה־יעשׂהניק“ (ליידיק־גייער), „עמוק“ (טיף — וועגן אַ געדאַנק) און נאָך און נאָך. קענטיק, אַז די ווערטער האָט מען געקענט הערן אין באַרדיטשעוו — אויב ניט פֿון די בעל־עגלות אָדער מאַרק־ייִדענעס, איז פֿון תּלמידי־חכמים בשעת זיי האָבן גערעדט אויף ייִדיש.

אפֿשר האָט דער לייענער באַמערקט, אַז אין די אַרײַנפֿיר־פּאַראַגראַפֿן אויבן זענען פֿאַראַן אַ קײַמא־לן פֿון 18 לשון־קודשדיקע ווערטער: נוסח, לשון, קודש, מתווכּח (זײַן זיך), טענה, אוצר, בשעת, השׂגות, רבי, תּורה, שורות, קודם־כּל, שנית, והשלישית, גנבֿ, תּוך, אמת, יסוד. צי האָב איך איבערגעכאַפּט די מאָס? אויב איר האַלט, אַז יאָ, נעמט אין זינען אַרײַן י. מאַרקס ענטפֿער: „אויב טייל לייענערס וועלן זיך דאָ אָנשטויסן אויף ווערטער [וואָס זיי קענען נישט], זאָלן זיי זיך מטריח זײַן און אַרײַנקוקן אין אַ ווערטערבוך. עס איז ניט קיין שאַנד“.