דאָס עסן דינאָזאַווערס לכּבֿוד שבת

Eating Dinosaurs on Shabbos

דער באַפֿעדערטער עק פֿון אַ יונגן דינאָזאַווער, אַנטדעקט אין אַ בורשטין־שטיק פֿון מיאַנמאַר
דער באַפֿעדערטער עק פֿון אַ יונגן דינאָזאַווער, אַנטדעקט אין אַ בורשטין־שטיק פֿון מיאַנמאַר

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published December 20, 2016, issue of December 28, 2016.

צי זענען די דינאָזאַווערס כּשר? צום ערשטן מאָל האָב איך געהערט אַזאַ טשיקאַווע קשיא מיט איבער 20 יאָר צוריק אין רוסלאַנד.

אין אַ טייל ייִדישע קהילות שפּילן די קינדער בלויז מיט אַזעלכע „כּשרע‟ שפּילצײַג, ווי ציגעלעך און פֿייגעלעך. בײַ די תּולדות־אַהרנער חסידים זענען „טרייפֿענע‟ פּליושענע בערן, שוין אָפּגערעדט פֿון חזירל־פּושקעס, שטרענג פֿאַרבאָטן. אין טעאָריע, זענען די ליובאַוויטשער מסכּים מיט דער זעלבער שיטה.

מײַנער אַ ליובאַוויטשער חבֿר האָט מיר אַמאָל געזאָגט, אַז שפּילעכל־דינאָזאַווערס זענען כּשר, ווײַל זיי רעפּרעזענטירן אויסגעטראַכטע חיות, וואָס האָבן קיינמאָל נישט עקזיסטירט.

אַזוי צי אַזוי, מיינען אַ סך מענטשן, אַז די דינאָזאַווערס זענען געווען ריזיקע רעפּטיליעס מיט אַ האַרטן גרינעם פּאַנצער. אַזוי ווערן זיי געשילדערט אין סטיווען ספּילבערגס קלאַסישן פֿילם, Jurassic Park [„פּאַרק פֿון דער יוראַ־תּקופֿה‟] וועגן אַן אינדזל, וווּ אַ גרופּע וויסנשאַפֿטלער האָט זיך אײַנגעגעבן אויפֿצולעבן פֿאַרשיידענע סכּנותדיקע פֿאָרהיסטאָרישע חיות. דער רעזשיסאָר פּלאַנירט אַרויסצולאָזן אַ נײַעם המשך אינעם יאָר 2018; זיכער וועלן מיר ווײַטער זען אויפֿן עקראַן די באַקאַנטע גיגאַנטישע גרינע יאַשטשערקעס.

אינעם „פּאַרק פֿון דער יוראַ־תּקופֿה‟ אַנאַליזירן די וויסנשאַפֿטלער דאָס דינאָזאַווער־בלוט אָפּגעהיט אין מאָסקיטן, וואָס זענען געבליבן פֿאַרגליווערט אין בורשטין. די פֿאָרשער רעקאָנסטרויִרן דעם גענעטישן קאָד פֿון די ריזיקע באַשעפֿענישן, און קלאָנירן זיי מיט גרויס דערפֿאָלג.

די „יוראַ־תּקופֿה‟ האָט געדויערט פֿון אַרום 201 ביז 145 מיליאָן יאָר צוריק. ס׳רובֿ חיות, וואָס ווערן געוויזן אין ספּילבערגס פֿילם, זענען אויפֿגעקומען אינעם שפּעטערדיקן „קרײַד־פּעריאָד‟. אין אַ געוויסן זין, איז מײַן ליובאַוויטשער חבֿר טאַקע גערעכט: די פּאָפּולערע שפּילעכלעך רעפּרעזענטירן גיכער ספּילבערגס פֿאַנטאַזיעס און שיידן זיך היפּש אונטער פֿון די אמתע דינאָזאַווערס. באַצירט מיט קאָליריקע פֿעדערן און צומאָל באַפֿליגלט, האָבן זיי אויסגעזען גיכער ווי אַ מין גיגאַנטישע שטרויכן און פּינגווינען.

דעם 8טן דעצעמבער איז אינעם זשורנאַל Current Biology („הײַנטצײַטיקע ביאָלאָגיע‟) פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן גאָר אַן אינטערעסאַנטער אַרטיקל. ד״ר לידאַ שטשינג, אַ פֿאָרשערין פֿון ביידזשין, האָט מיט אַ יאָר צוריק געקויפֿט בײַ אַ הענדלער אין מיאַנמאַר אַ רעלאַטיוו גרויסן שטיק בורשטין מיט פֿאָסילן. בראָש מיט איר, האָבן אַ צאָל כינעזישע וויסנשאַפֿטלער באַשטעטיקט, אַז אינעם בורשין איז וווּנדערלעך גוט אָפּגעהיט געוואָרן אַן עק פֿון אַ יונגן דינאָזאַווער. פּונקט ווי אין ספּילבערגס פֿילם, באַגלייטן דאָס געפֿינס פֿאַרגליווערטע מאָסקיטן. דער רעזשיסאָר וואָלט אָבער זיכער נישט געחלומט אינעם יאָר 1993, אַז די פֿאָרהיסטאָרישע חיה איז אַרומגעגאַנגען באַפּוצט מיט פֿעדערן.

לויט פֿאַרשיידענע דירעקטע און אומדירעקטע סימנים, גלייבן די הײַנטיקע פּאַלעאָנטאָלאָגן, אַז אַ סך — מעגלעך, אַלע — דינאָזאַווערס זענען געווען באַפֿעדערטע באַשעפֿענישן. דער בורשטין איז אָבער דער איינציקער מאַטעריאַל, וווּ אַזעלכע דעליקאַטע פֿאָסילן, ווי פֿעדערן, ווערן נישט צעשעדיקט. אינעם מיאַנמאַרער געפֿינס איז במשך פֿון בערך 99 מיליאָן יאָר אָפּגעהיט געוואָרן אַ גאַנצער פֿראַגמענט פֿון דער אַמאָליקער לעבעדיקער נאַטור.

ס’איז אינטערעסאַנט, אַז באַפֿליגלטע דראַקאָנען און באַפֿעדערטע רעפּטיליעס טרעפֿן זיך אין פֿאַרשיידענע לעגענדעס אַרום דער וועלט. צו קעטצאַטקאָאַטל, אַ שלאַנג מיט גרינע פֿעדערן, פֿלעגן די אוראַלטע אַצטעקן און אַנדערע צענטראַל־אַמעריקאַנער פֿעלקער, נעבעך, ברענגען מענטשלעכע קרבנות. דעם גרעסטן אַנטדעקטן פּטעראָזאַווער — אַ פֿליִענדיקן מין דינאָזאַווער ביז 35 פֿוס די גרייס — האָבן די וויסנשאַפֿטלער געגעבן דעם נאָמען פֿון דער פֿינצטערער אַצטעקישער עבֿודה־זרה. לויט דער דערמאָנטער ליובאַוויטשער לאָגיק, צי מעג אַ ייִדיש קינד זיך שפּילן מיט אַ פֿיגור, וואָס דערמאָנט אין קעטצאַטקאָאַטל? ס׳איז דאָך בלויז אַן אויסטראַכטעניש.