געשיכטע, ליטעראַטור

אַ בינטל בריװ פֿון סאָװעטישע ייִדן בעת דער מלחמה

Letters From Soviet Jews During World War II

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

די דאָזיקע בריװ זײַנען אוניקאַלע גבֿית־עדותן, װײַל זײ לאָזן הערן עכטע מענטשלעכע שטימען פֿון יענער תּקופֿה. דאָ מישן זיך אַרײַן קלײנע פּרטים מיט ריזיקע פּראָבלעמען. צומאָל װענדט מען זיך צו מיכאָעלסן און ערענבורגן מיט קלײנע טאָג־טעגלעכע בקשות און בעת־מעשׂה דערצײלט מען װעגן אומגעהױערע טראַגעדיעס.

אײניקע בריװ זײַנען ביז גאָר אינטערעסאַנט דװקא צוליב זײער אומגלייבלעכקײט. אָט למשל שרײַבט אַ ייִדישע פֿרױ פֿון אַ װײַטן טאָטערישן שטעטל צו אירע קרובֿים אין תּל־אָבֿיבֿ אין 1943, און דער בריװ דערגרײכט טאַקע צום אַדרעסאַט! און מיט אַ יאָר שפּעטער באַדאַנקט זי די קרובֿים אין ארץ־ישׂראל פֿאַר שיקן מצות. אמת. דאָס פּעקל איז אָנגעקומען פֿון תּל־אָבֿיבֿ אין אַ פֿאַרװאָרפֿענעם שטעטל אין דער טאָטערישער געגנט פֿון רוסלאַנד ערשט אין דעם חודש מײַ, אָבער „די מצות זײַנען געװען זײער װײַס און געשמאַק, און דאָס פּעקל איז אָנגעקומען אין אַ גוטן צושטאַנד. אַ שײנעם דאַנק. מיר האָבן זײ אױפֿגעגעסן פֿאַר אײַער געזונט.”

לרובֿ זײַנען די מחברים פֿון די בריװ ניט געװען קײן באַרימטע פּערזענלעכקײטן, און די פּירושים גיבן אָן געװיסע פּרטים װעגן זײער לעבן, װי װײַט עס איז געווען מעגלעך. אײן שרײַבער איז אָבער גוט באַקאַנט אין דער װעלט פֿון דער ייִדישער פֿאָרשונג. אינעם יאָר 1943 האָט אַ יונגער פּליט פֿון װאַרשע, חנא שמערוק, װאָס האָט דעמאָלט געאַרבעט אין שאַכטעס אױפֿן אוראַל, זיך געװאָנדן צו דעם ייִדישן אַנטי־פֿאַשיסטישן קאָמיטעט אין מאָסקװע מיט אַ פֿאָרשלאָג: „היות װי עס איז פֿאַראַן אַ היפּשע צאָל מענטשן אין אַזאַ מצבֿ װי איך, װאָלט עס אפֿשר געװען צװעקמעסיק צו שאַפֿן אַ מיליטערישע אָפּטײלונג פֿון פּױלישע ייִדן אינעם באַשטאַנד פֿון דער פּױלישער דיװיזיע. איך בין זיכער, אַז עס װעלן זיך געפֿינען מער װי גאַנוג פֿרײַװיליקע.” די סיבה פֿאַרן דאָזיקן פֿאָרשלאָג איז געװען אַזאַ: די פּױלישע אַרמײ, װאָס האָט זיך אױסגעפֿורעמט אין רוסלאַנד, האָט זיך אָפּגעזאָגט צו נעמען ייִדן. שמערוק האָט זיך באַקלאָגט: „מען נעמט אונדז ניט אין דער רױטער אַרמײ און ניט אין דער פּױלישער דיװיזיע. װוּ זשע איז אונדזער אָרט?” שמערוק איז ניט געװען דער אײנציקער, װאָס האָט געמאַכט אַזאַ פֿאָרשלאָג, אָבער די סאָװעטישע מאַכט האָט אים ניט געפֿאָלגט.

װי עס דערקלערט דער רעדאַקטאָר אַרקאַדי זעלצער אין זײַן הקדמה, האָט דער ייִדישער אַנטי־פֿאַשיסטישער קאָמיטעט געפּרוּװט צו ענטפֿערן די בריװ און אַרױסהעלפֿן ייִדן װי װײַט עס איז געװען מעגלעך, דער עיקר דורך געפֿינען דירות און אַרבעט־שטעלעס. אַזױ אַרום, האַלט זעלצער, האָט זיך געשאַפֿן אַ קאָלעקטיװער סאָװעטיש־ייִדישער באַװוּסטזײַן, װאָס האָט פֿאַראײניקט די סאָװעטישע ייִדישע פּני מיטן עמך. די בריװ האָבן אױך צוגעשטעלט דעם פֿאַקטישן מאַטעריאַל פֿאַרן „שװאַרצן בוך” און אַנדערע פּובליקאַציעס, װאָס דער ייִדישער אַנטיפֿאַשיסטישער קאָמיטעט האָט בדעה געהאַט אַרױסצוגעבן. דעמאָלט זענען די דאָזיקע ביכער ניט אַרױס, אָבער די מאַטעריאַלן האָבן זיך טאַקע יאָ אָפּגעהיט אין אַרכיװ.